O Μαρκ Φίσερ για την ψηφιακή επικοινωνία: «ένας καταναγκασμός που μοιάζει με φαγούρα»

Είναι από τα βιβλία που δεν χρειάζεται να ταυτίζεσαι ως αναγνώστης με το θεωρητικό οπλοστάσιο του συγγραφέα του –εν προκειμένω, του Άγγλου πολιτισμικού κριτικού Μαρκ Φίσερ (1968 – 2017), η μαχητική αρθρογραφία του οποίου στο μπλογκ  k-punk υπήρξε σημείο αναφοράς για την κριτική θεωρία στη δεκαετία του 2000. Η «Ακύρωση του μέλλοντος», που κυκλοφορεί από τους «Αντίποδες», στην έγκυρη μετάφραση του Αλέξανδρου Παπαγεωργίου, περιλαμβάνει 22 κείμενα του αυτόχειρα Φίσερ, ο οποίος αντλούσε εργαλεία ανάλυσης από τη μαρξιστική και την αλτουσεριανή σχολή παράγοντας τελικά μία διακριτή, πρωτότυπη θεώρηση.

Όρος κλειδί εδώ είναι ο «καπιταλιστικός ρεαλισμός»: η πεποίθηση ότι δεν υπάρχει καμία εναλλακτική στον καπιταλισμό, εκείνο το «there is no alternative» της Μάργκαρετ Θάτσερ μεταμορφωμένο. Η πεποίθηση τελικά ότι «ο καπιταλισμός δεν είναι απλώς το καλύτερο δυνατό σύστημα. Είναι το μόνο δυνατό σύστημα. Οι εναλλακτικές είναι θολές, φασματικές, μόλις και μετά βίας νοητές», όπως σημειώνει ο Φίσερ. Αποτέλεσμα στον τομέα του πολιτισμού είναι ότι κανείς δεν περιμένει τίποτε το ριζοσπαστικό, επειδή όλα μοιάζουν στάσιμα και ίδια (αν μη τι άλλο, ο ίδιος ο Φίσερ δεν περίμενε τίποτε για τη ροκ και ποπ μουσική, απ’ τις οποίες προέρχονται τα περισσότερα παραδείγματά του). «Αυτή η στασιμότητα έχει θαφτεί, έχει ενταφιαστεί κάτω από μια επιφανειακή φρενίτιδα του “καινούργιου”, της αέναης κίνησης… Αντί οι παλιοί να αποστρέφονται το “νέο” επειδή φοβούνται και αδυνατούν να το κατανοήσουν, εκείνοι που οι προσδοκίες τους διαμορφώθηκαν σε μια παλαιότερη εποχή είναι πιο πιθανό να ξαφνιαστούν από την επίμονη ανθεκτικότητα των αναγνωρίσιμων μορφών».

Πουθενά αλλού δεν είναι κάτι τέτοιο πιο προφανές, γράφει ο Φίσερ στην εισαγωγή του, παρά στη δημοφιλή μουσική του 21^ου αιώνα, απ’ όπου απουσιάζει η αίσθηση του σοκ. Και όχι μόνο αυτό. Η μουσική καταλήγει να συμβολίζει η ίδια τη στασιμότητα σε όλους τους τομείς –πρωτίστως στην πολιτική. Όταν οι U2 εμφανίστηκαν το 2011 στο Γκλαστονμπέρι, αντιμετωπίστηκαν από το BBC «σαν αξιωματούχοι της κινεζικής κυβέρνησης»: «οι διαφωνούντες που απειλούν να διαταράξουν τις κενές τελετουργίες των αυτοκρατόρων της ροκ δεν θα γίνουν ανεκτοί» (σ.σ.: αναφορά στον ακτιβισμό της κολεκτίβας Art Uncut). «Τόσο οι U2 όσο και το άλλο μεγάλο όνομα, η Μπιγιονσέ, έκαναν επί σκηνής κάποιες “πολιτικές” νύξεις –αγώνες του παρελθόντος που έχουν περισταλεί πια σε έναν φιλικό προς τη διαφήμιση συναισθηματισμό του φτηνού προοδευτισμού, ο οποίος συγκαλύπτει μια βαθύτερη, πιο διάχυτη αίσθηση ότι τίποτα σημαντικό δεν μπορεί ποτέ να αλλάξει πραγματικά» (σελ. 207).

Ο Μαρκ Φίσερ το 2014

Η γραφειοκρατία και τα email

Σύμφωνα με τον Φίσερ, η «αργή ακύρωση του μέλλοντος» ήταν έννοια του (επίσης μαρξιστή) Ιταλού Φράνκο «Μπίφο» Μπεράρντι. Σήμερα το υφίστανται οι φιλελεύθερες κοινωνίες που αναζητούν παντού το καινούριο, αλλά αντικρίζουν τα αδιέξοδο. Αντί για την εξάλειψη της γραφειοκρατίας που υπόσχονταν οι νεοφιλελεύθεροι ιδεολόγοι, ο συνδυασμός νέας τεχνολογίας και διευθυντισμού αύξησε μαζικά το διοικητικό άγχος των εργαζομένων, «οι οποίοι καλούνται να γίνουν οι ίδιοι ελεγκτές του εαυτού τους». Πολλοί γονείς, σημειώνει ήδη από το καλοκαίρι του 2011 ο συγγραφέας, «αγχώνονται όλο και περισσότερο καθώς προσπαθούν να απαντούν σε μέιλ και μηνύματα». Δεν μπορούν να πάνε διακοπές χωρίς να πάρουν μαζί τους το γραφείο^. το γραφείο τους βρίσκεται μέσα στο κινητό τους τηλέφωνο, επισημαίνει, επικαλούμενος την αμερικανίδα κοινωνιολόγο Σέρι Τερκλ.

Στη συνέχεια αποτυπώνει με ακρίβεια αυτό που αντικρίζουμε στην εποχή μας –και γι’ αυτό αισθανόμαστε ότι μας αφορά: «Η αδιάκοπη κυκλοφορία της ψηφιακής επικοινωνίας βρίσκεται πέρα από την αρχή της ευχαρίστησης^. Η ακόρεστη παρόρμηση να ελέγχει κανείς τα μηνύματά του, τα μέιλ του ή το φέισμπουκ είναι ένας καταναγκασμός που μοιάζει με φαγούρα που χειροτερεύει όσο περισσότερο την ξύνεις. Όπως όλοι οι καταναγκασμοί, αυτή η συμπεριφορά θρέφεται από την απουσία ικανοποίησης. Αν δεν υπάρχουν μηνύματα, νιώθεις απογοήτευση και ξανατσεκάρεις μετά από λίγο. Αλλά και αν υπάρχουν μηνύματα, πάλι νιώθεις απογοητευμένος: όσα και αν είναι τα μηνύματα, δεν είναι ποτέ αρκετά». Μπροστά σε αυτή την ιδιωτικοποίηση του άγχους, έγραφε τότε, χρειαζόμαστε μία νέα πολιτική της ψυχικής υγείας με επίκεντρο τον δημόσιο χώρο (η οποία ακόμη αναζητείται…). Όλα είναι viral, η κουλτούρα δεν μπορεί να ανανεωθεί, ο χρόνος μοιάζει να μένει στο ίδιο σημείο.

Ο Φίσερ επιφυλάσσει πολλές εύστοχες παρατηρήσεις ακόμη και στην «περιφέρεια» της κεντρικής του ανάλυσης. Έχει ενδιαφέρον, για παράδειγμα, η επισήμανσή του ότι η περίφημη μανία για τους Μπιτλς συνδέεται χρονικά με την αλλαγή του μιντιακού τοπίου. «Οι Beatles κυκλοφόρησαν το πρώτο τους άλμπουμ μόλις λίγους μήνες πριν από τη δολοφονία του Τζον Φ. Κένεντι. Η τηλεόραση ήταν το κανάλι μετάδοσης της ασθένειας (Beatlemania!), του τραύματος και της υστερίας…Κανείς δεν είχε υπάρξει ποτέ τόσο διάσημος εν ζωή όσο οι Βeatles, γιατί η υποδομή για μια τέτοια φήμη δημιουργούνταν ακριβώς εκείνη τη στιγμή, και οι ίδιοι οι Beatles έπαιζαν ενεργό ρόλο στην οικοδόμησή της, σαν ο κόσμος να είχε γίνει –την ίδια στιγμή- προέκταση του δικού τους ηλεκτρονικού ονείρου». Παρομοίως, θυμίζει πώς ο Τόνι Μπλερ κανονικοποίησε αυτό για το οποίο η Θάτσερ ήταν υποχρεωμένη να παλέψει: την ιδέα ότι δεν υπάρχει εναλλακτική στον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό. Για τον λόγο αυτό έφερε έναν νέο συναισθηματικό τόνο στη βρετανική κυβέρνηση («emo πολιτική» την ονομάζει) αξιοποιώντας ακόμη και τη συγκυρία του θανάτου της Νταϊάνα. Στην ομιλία του ο Μπλερ αναφέρθηκε στην «πριγκίπισσα του λαού» και σύντομα προέκυψε ένα ισχυρό αφήγημα, στο οποίο η δική του «συναισθηματική ανοιχτότητα» ερχόταν σε αντίθεση με την «ψυχρότητα» της βασίλισσας.

Πιστός στον πολιτισμικό πεσιμισμό του ο Φίσερ εξέφρασε στον 21^ο αιώνα αυτό που είχε ξεκινήσει με τις θεωρίες του Γκέοργκ Λούκατς (πραγμοποίηση) και του Γκράμσι (ηγεμονία), όπως αναφέρει στο κατατοπιστικό επίμετρό του ο μεταφραστής. Το πώς δηλαδή ο ανεπτυγμένος δυτικός καπιταλισμός αυτονομιμοποιείται κοινωνικά μέσω της βίας, αλλά κυρίως μέσα από τη συναίνεση και τη χειραγώγηση.  Οι στοχαστές της κριτικής θεωρίας εξερευνούσαν ήδη από τότε την ιδέα πως η κυρίαρχη ιδεολογία και η μαζική κουλτούρα χρησιμοποιούνται ως εργαλεία εκμετάλλευσης, αλλά παράγουν και νέες μορφές αλλοτρίωσης. Το αποκορύφωμα σ΄ αυτή τη διαδρομή είναι προφανώς η «Διαλεκτική του Διαφωτισμού» των Χορκχάιμερ – Αντόρνο (1947), για να ακολουθήσουν ο Χέρμπερτ Μαρκούζε («Έρως και πολιτισμός», «Ο μονοδιάστατος άνθρωπος») και ο Γκι Ντεμπόρ με την «Κοινωνία του θεάματος». Σ’ αυτή τη νοητή κληρονομιά πάτησε ο Φίσερ εκφράζοντας μια ισχυρή αίσθηση απώλειας: ότι κάτι ζωτικής σημασίας για τους βίους και την καθημερινότητα του καθενός στις δυτικές κοινωνίες έχει χαθεί, χωρίς να έχει βρεθεί μια εναλλακτική.

Ο Μαρκ Φίσερ αυτοκτόνησε το 2017, στα 49 του, έχοντας αντικρίσει επί χρόνια τον εφιάλτη της κατάθλιψης. Μετά τον θάνατό του ακολούθησε η έκδοση του τελευταίου βιβλίου του «Το αλλόκοτο και το απόκοσμο» (κυκλοφορεί επίσης από τους «Αντίποδες», σε μετάφραση Α.Παπαγεωργίου). Άλλη μία απόδειξη ότι η έμπνευση συμβάδιζε με τους προσωπικούς δαίμονες και τη «μυστική θλίψη» για τον καινούριο αιώνα.