Νίκος Καχτίτσης: Αδυναμία στο όνειρο

Στις 25 Μαΐου 1985 συμπληρώνονται 15 χρόνια από τον θάνατο ενός από τους πιο σημαντικούς, και πιο ιδιότυπους, μεταπολεμικούς πεζογράφους μας. Εξ αιτίας ποικίλων συγκυριών, το έργο του παρέμεινε επί έτη (και ουσιαστικά παραμένει ακόμη) άγνωστο και άφαντο. Όχι αγνοημένο — αλλά καταξιωμένο και άγνωστο. Κάπως σαν εκείνα τα προπολεμικά παιχνίδια, που και ο ίδιος ο Καχτίτσης αρεσκόταν να παίζει, στη «Διάπλαση των Παίδων» του Ξενόπουλου, τα γνωστά (τότε) υπό τον τίτλο «Μαγική εικών χωρίς εικόνα».

Εδέησε να περάσουν 15 χρόνια για να (επαν)εκδοθεί προ μηνός το σημαδιακό και οριακό βιβλίο του Καχτίτση «Ο Εξώστης».

Ποίος ο μακαρίτης

Ο Νίκος Καχτίτσης γεννήθηκε το 1926 στη Γαστούνη, κωμόπολη του Ηλειακού κάμπου, όπου ο πατέρας του υπηρετούσε ως σιδηροδρομικός. Πέρασε τα παιδικά του χρόνια στη Μανωλάδα και τα εφηβικά του κυρίως στην Πάτρα. Νεότατος επιδόθηκε στη σπουδή ξένων γλωσσών και το 1947 υπηρέτησε στο στρατό ως αξιωματικός διερμηνεύς. Το 1952 άρχισε τα ταξίδια του, πρώτα στην Αφρική και εν συνεχεία στην Ευρώπη. Δούλεψε για ένα διάστημα στην εφημερίδα «Ελευθερία», όπου δημοσίευσε (χωρίς ποτέ να πληρωθεί) εξαίρετες ανταποκρίσεις από το Καμερούν.

Το 1956 πήγε στον Καναδά, στη Μοντρεάλη του οποίου και εγκαταστάθηκε. Μετήλθε, εκεί, διάφορα επαγγέλματα (καθηγητής της αγγλικής και γαλλικής, διερμηνεύς στα δικαστήρια), παντρεύτηκε και απόχτησε έναν γιο. Σε ηλικία 44 ετών προσεβλήθη από οξεία λευχαιμία. Γύρισε στην Πάτρα, όπου και πέθανε στις 25 Μαΐου 1970. Ετάφη στο Α’ Νεκροταφείο της πόλης, στον οικογενειακό τάφο της οικογένειας Καχτίτση.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 19.5.1985, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ποίο το (γνωστό) έργο του

Άρχισε να γράφει νωρίς. Μαθητής ακόμη, στην Πάτρα, σκάρωνε τα περίφημα χειρόγραφα περιοδικά («Η Μέλισσα», «Η Ουλή», «Η Πολιορκημένη Γάνδη» κ.ά.). Το 1947 δημοσιεύει στον «Βωμό» Πύργου τον Θάνατο του Κροκεβιλέ και την ίδια εποχή στον «Νέο Άνθρωπο» Πατρών το δίδυμο κείμενό του Απάνω από στέγες: και τα δύο βρίθουν από Ηλειακούς ιδιωματισμούς, ενώ περιέχουν εν σπέρματι τους μελλοντικούς ήρωες του συγγραφέα, αλλά και τους έντονους συμβολιστικούς προσανατολισμούς του.

Τα πρώτα του αφηγήματα (Ποίοι οι φίλοι 1959, Η Ομορφάσχημη 1960, Το Ενύπνιο 1960) δημοσιεύτηκαν στο γνωστό περιοδικό της Θεσσαλονίκης «Διαγώνιος», κυκλοφόρησαν δε ακολούθως ως ανάτυπα, σε 350 το καθένα αντίτυπα.

Το 1964 κυκλοφόρησε, επίσης στη Θεσσαλονίκη, το βιβλίο του Ο Εξώστης σε 500 αντίτυπα (υπενθυμίζουμε ότι ο συγγραφέας διέμενε πάντοτε στον Καναδά), και το 1965 το τομίδιο Η περιπέτεια ενός βιβλίου, σε 400 αντίτυπα, που τυπώθηκε στον Πύργο της Ηλείας. Τέλος το 1967 εξέδωσε στη Μοντρεάλη σε 500 αντίτυπα το μυθιστόρημα Ο ήρωας της Γάνδης, βιβλίο που κατά το ήμισυ στοιχειοθετήθηκε στον Πύργο υπό τον αρχικό τίτλο Ο αυτουργός.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 19.5.1985, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Οι ανιόντες

Στα πολύτιμα μαθητικά τετράδια, που τα αδέλφια του και οι φίλοι διέσωσαν, καταγράφονται πολλά στοιχεία για τους συγγραφείς τους οποίους ο Καχτίτσης θαύμαζε μέχρι παροξυσμού. Ο κατάλογος είναι μακρύς, αλλά το νήμα που τον οδήγησε από τον Ντοστογιέβσκη έως τον Τζόυς, από τον Ντεφόε και τον Μέλβιλλ μέχρι τη Γουλφ και τον Πεντζίκη, μέσω των Κλάιστ, Βεράρεν, Απολλιναίρ κ.ά. κ.ά., παραμένει πάντα σταθερό και ευδιάκριτο.

Ο χώρος

Το τρίγωνο που θα τροφοδοτήσει τον μαγικό κόσμο των μυθιστοριών του αφορίζεται (όσο και αν σήμερα ηχεί τόσο παράξενα) από τον κάμπο της Ηλείας, τον Πύργο και την Πάτρα.

Η επαρχία, λοιπόν, σε χρόνους παρακμής, αλλά με όρθια ακόμη τα στοιχεία μιας άλλης αίγλης, οι ρημαγμένες αγρεπαύλεις, αδέξια μεταφυτευμένες από την Κεντρική Ευρώπη στις σταφιδαμπέλους της Ηλείας και τα προάστια των Πατρών, οι έρημες λουτροπόλεις, τα τραίνα και οι σταθμοί, μονήρεις νυχτερινοί περίπατοι, φθαρμένα κτίρια, ονόματα κοριτσιών που του προκαλούν πραγματικό παροξυσμό (Σίβυλλα, Πενθεσίλεια): τις παρακολουθεί και τις βλέπει να χάνονται σε μισογκρεμισμένα μέγαρα με φοίνικες και αναρριχητικά φυτά.

[…]

Ο χρόνος

Ο χρόνος ορίζεται με επιμονή στον Καχτίτση: είναι ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο χώρος του, όμως, παραμένει ρευστός και αβέβαιος, εις πείσμα κάθε τοπικού προσδιορισμού τον οποίον επικαλείται.

Ποίοι οι φίλοι

Δεν είναι αυτή η κατάλληλη ευκαιρία για να μιλήσω για τη σημασία των φίλων στην ελληνική γραμματεία. Πιστεύω, πάντως, ότι ένα μεγάλο ποσοστό του ήθους της λογοτεχνίας μας οφείλεται στη σημασία (και τον χειρισμό) του θέματος της φιλίας. Η στάση του Καχτίτση έναντι των φίλων υπήρξε αυτόχρημα ερωτική. Οφείλω να διευκρινίσω (μέρες που ζούμε) ότι ο Καχτίτσης δεν είχε τάσεις ομοφυλοφιλικές: κάθε άλλο.

Πάντως λειτουργούσε μέσω των φίλων. Δημιουργήθηκε μια ομάδα, σχεδόν κοινοβιακή, μέσα στην οποία έθαλλε η αχαλίνωτη φαντασία του Καχτίτση, η τάση του για το αλλόκοτο και το φανταστικό, η αδυναμία του στο όνειρο. Η δημιουργία π.χ. της Γάνδης (της Γάνδης του Καχτίτση, να εξηγούμαστε) υπήρξε έργο συνεργασίας: χαρτογραφήθηκε με φίλο, με κάθε λεπτομέρεια και με βασικό υποθετικό δεδομένο ότι όφειλε να περιλαμβάνει όλα τα κτίρια και τις λειτουργίες μιας πολιορκημένης κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο πόλεως της Κεντρικής Ευρώπης. [Η λέξη πολιορκία είναι μία από τις λέξεις-κλειδιά στον Καχτίτση. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο 1ο τεύχος του περιοδικού του «Παλίμψηστος» υπάρχει ως μότο: «Όργανο των απανταχού πολιορκουμένων», όπως και σε μαθητικά περιοδικά, άλλως τε.]

Αλληλογράφος

Το ένα φέρνει το άλλο. Η τρομαχτική φαντασία του Καχτίτση, το πάθος του για τη λογοτεχνία και οι φίλοι. Ο Καχτίτσης, που (ελπίζω σύντομα) θα αναδειχθεί ο μέγιστος αλληλογράφος της νεοελληνικής γραμματείας (αρκεί δύο βασικοί αποδέκτες των γραμμάτων του να δημοσιεύσουν τις σχετικές επιστολές), δεν χρησιμοποιεί την αλληλογραφία για να ξεφύγει από τη μοναξιά του, να εξασφαλίσει την υστεροφημία του ή να εκτελέσει ασκήσεις γραφής. Συνεχίζει το λογοτεχνικό του έργο.

Τυπογράφος

Τα τυπογραφικά μεράκια του Καχτίτση είναι ανεξάντλητα. Είχε πάθος με τις παλιές εκδόσεις, και στο σύντομο πέρασμά του καθώρισε και ένα ορισμένο τυπογραφικό ύφος. Στο υπόγειο του σπιτιού του, στη Μοντρεάλη, οργάνωσε ένα στοιχειώδες τυπογραφείο, όπου πραγματοποίησε ελάχιστες, αλλά άρτιες εκδόσεις: το χαρτί, τα στοιχεία, οι βινιέτες, το μελάνι, η πίεση της πρέσας κ.λπ. κ.λπ. τον απασχολούσαν μέχρι μανίας.

Ο πεζογράφος Νίκος Καχτίτσης

Σε ολόκληρο το έργο του Καχτίτση ο βασικός μηχανισμός στηρίζεται στη λειτουργία της μνήμης. Με μια κοινή πρόφαση, επιστρατεύονται και παρατάσσονται ουσιαστικά αισθήσεων σημαντικά, προκειμένου μέσω οπτικών, ακουστικών, κυρίως δε οσφρητικών ερεθισμάτων να οικοδομηθεί ένας παρανοϊκός κόσμος (καθόλου παράλογος), μέσα σε ένα όργιο φαντασιώσεων και σε ένα θολό πλέγμα ενοχής.

Εξαντλητική είναι η περιγραφή των πραγμάτων: έτσι επιτελείται η μυθική αναγωγή του πραγματικού.

Ο Καχτίτσης χρησιμοποιεί έναν αφηγητή, ο οποίος εκθέτει τα τεκταινόμενα σε πρώτο πρόσωπο και χρόνο παρελθόντα. Κάθε τόσο, αφού προειδοποιηθεί καταλλήλως ο αναγνώστης, ο αφηγητής ιστορεί σε τρίτο πρόσωπο και ο χρόνος καθίσταται ιστορικός ενεστώτας. Με τη χρησιμοποίηση κοινών ρημάτων (εκεί είναι το φόρτε του), σε εννοιολογικές συζεύξεις τελείως απροσδόκητες, δημιουργείται ένας ρυθμός με ατελείωτες παρενθετικές αιτιολογήσεις. Τα σύνορα του φανταστικού καταλύονται τότε, και το πραγματικό καταντάει μύθος.

*Κείμενο του Ηλία Χ. Παπαδημητρακόπουλου, που έφερε τον τίτλο «Νίκος Καχτίτσης – Καταξιωμένος και άγνωστος» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 19 Μαΐου 1985, με αφορμή την επανέκδοση του μυθιστορήματος του Καχτίτση «Ο Εξώστης».

Ο Ηλίας Χ. Παπαδημητρακόπουλος (1930-2024), με καταγωγή από τον Πύργο Ηλείας, ήταν στρατιωτικός ιατρός, βραβευμένος διηγηματογράφος και κριτικός λογοτεχνίας.

Ο Ηλίας Παπαδημητρακόπουλος

Ο Νίκος Καχτίτσης γεννήθηκε στις 26 Φεβρουαρίου 1926 στη Γαστούνη, κωμόπολη του κάμπου της Ηλείας.

Ο Καχτίτσης πέρασε τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια στη Μανωλάδα, τον Πύργο και την Πάτρα.

Από τα μαθητικά του χρόνια έδειξε ζωηρό ενδιαφέρον όχι μόνο για το γράψιμο αλλά και για την τυπογραφία, και εξέδωσε πολλά χειρόγραφα μαθητικά και νεανικά περιοδικά, στα οποία έγραφε σχόλια και μικρά αφηγήματα.

Έφηβος ακόμα, το 1941, δημοσίευσε κείμενό του σε περιοδικό, ενώ προσέγγισε από πολύ νωρίς την ευρωπαϊκή λογοτεχνία.

Πρωτοεμφανίστηκε στη λογοτεχνία το 1947 σε περιοδικό του Πύργου, ενώ ακολούθησαν δημοσιεύσεις νεανικών κειμένων του σε περιοδικά της Πάτρας και της Αθήνας.

Η Κατοχή και ο Εμφύλιος στην Πάτρα, καθώς και η θητεία του στο στρατό, σφράγισαν ανεξίτηλα τον ψυχισμό του και επέτειναν την τάση φυγής που διαρκώς τον διακατείχε.

Την περίοδο 1953-1955 μετανάστευσε στην Αφρική, όπου εργάστηκε σε εμπορική εταιρεία.

Το 1956 εγκαταστάθηκε μόνιμα στο Μόντρεαλ του Καναδά, όπου νυμφεύτηκε τη Θάλεια Τσαπουλάρη, απέκτησε οικογένεια (ο γιος του, Θωμάς – Κωνσταντίνος, γεννήθηκε το 1962) και εξασφάλισε τα προς το ζην ασκώντας διάφορα επαγγέλματα.

Την περίοδο της διαμονής του στον Καναδά συνεργαζόταν με το περιοδικό της Θεσσαλονίκης «Διαγώνιος», ενώ στο σπίτι του είχε στήσει ολόκληρο τυπογραφείο.

Στον περιορισμένο ελεύθερο χρόνο του επιδιδόταν με πάθος στα δύο εκείνα πράγματα που κατεξοχήν τον έτρεφαν: τη λογοτεχνία και την αλληλογραφία με τους φίλους του.

Χτυπημένος από οξεία λευχαιμία, ο Καχτίτσης αναχώρησε για το στερνό ταξίδι, το πρώτο στην Ελλάδα έπειτα από δεκατέσσερα χρόνια, στις 16 Μαΐου 1970.

Εξέπνευσε στην Πάτρα εννέα ημέρες αργότερα, στις 25 Μαΐου 1970.