Νίκος Χατζηκυριάκος – Γκίκας: Οι Έλληνες δεν έχουμε μάτια

Στις 26 Φεβρουαρίου 1906 γεννήθηκε στην Αθήνα ο εικαστικός και ακαδημαϊκός Νίκος Χατζηκυριάκος – Γκίκας, εξέχουσα πνευματική και καλλιτεχνική φυσιογνωμία της χώρας μας τον περασμένο αιώνα.

Από μικρός έδειξε ιδιαίτερη κλίση στο σχέδιο, κι ενόσω ήταν ακόμα μαθητής (1921-1922) πήρε τα πρώτα μαθήματα ζωγραφικής από τον Κωνσταντίνο Παρθένη.

Το 1922 μετέβη στο Παρίσι, όπου σπούδασε Γαλλική Φιλολογία και Αισθητική στη Σορβόνη, παρακολουθώντας παράλληλα μαθήματα ζωγραφικής και χαρακτικής. Ακολούθως έλαβε μέρος σε πολλές ομαδικές εκθέσεις, ενώ η πρώτη του ατομική έκθεση οργανώθηκε στο Παρίσι το 1927.

Εντός συνόρων, η πρώτη του έκθεση οργανώθηκε το 1928 στην Αθήνα (στην Αίθουσα Στρατηγοπούλου, με συνεκθέτη το γλύπτη Μιχάλη Τόμπρο).

Το 1934 ο Χατζηκυριάκος – Γκίκας εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Κατά τα έτη 1935-1937 συνεργάστηκε με τον αρχιτέκτονα Δημήτρη Πικιώνη, τον ποιητή Τάκη Παπατσώνη (Παπατζώνη) και το σκηνοθέτη Σωκράτη Καραντινό στην έκδοση του περιοδικού «Το Τρίτο Μάτι», δημοσιεύοντας μεταφράσεις κειμένων και άρθρα. Το 1937 επισκεύασε το σπίτι της οικογένειας Γκίκα στην Ύδρα.

Το 1941 εξελέγη καθηγητής στην έδρα του Σχεδίου της Σχολής Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου (δίδαξε σε αυτήν έως το 1958).

Το 1946 παρουσιάστηκε η πρώτη αναδρομική έκθεση του έργου του στο Βρετανικό Συμβούλιο Αθηνών.

Μεταξύ άλλων τιμητικών διακρίσεων, ο Χατζηκυριάκος – Γκίκας εξελέγη τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και επίτιμο μέλος της Royal Academy of Arts του Λονδίνου.

Οι ατομικές εκθέσεις του καλλιτέχνη που οργανώθηκαν κατά καιρούς στην Αθήνα, το Παρίσι, το Λονδίνο, τη Γενεύη, το Βερολίνο και τη Νέα Υόρκη υπερέβησαν τις πενήντα.

Έργα του Χατζηκυριάκου – Γκίκα βρίσκονται σε πολλές ιδιωτικές συλλογές στην Ελλάδα, τη Δυτική Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες, καθώς και σε πολλά μουσεία.

Πέραν της ζωγραφικής, της γλυπτικής και της χαρακτικής, ο Χατζηκυριάκος – Γκίκας σχεδίασε σκηνικά και κοστούμια για αρκετά θεατρικά έργα, εικονογράφησε διάφορα βιβλία και συνέγραψε βιβλία, μελέτες και άρθρα για την αρχιτεκτονική και την αισθητική, καθώς και δοκίμια για την ελληνική τέχνη.

Ο Χατζηκυριάκος – Γκίκας υπήρξε ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους της εικαστικής γενιάς του ’30, καθώς και ένας από τους κυριότερους εισηγητές του κυβισμού, και γενικότερα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού, στην ελληνική ζωγραφική.

Πάντως, το έργο του ακολουθεί μόνο εν μέρει τα κυβιστικά ή κονστρουκτιβιστικά πρότυπα, τα οποία συνδυάζει με το χρωματικό πλούτο και τις παραδοσιακές ιδιαιτερότητες του ελληνικού χώρου, κυρίως του τοπίου της Ύδρας.

Η οικία του σπουδαίου ζωγράφου στην οδό Κριεζώτου 3 περιήλθε στο Μουσείο Μπενάκη από δωρεά του καλλιτέχνη ενόσω αυτός ακόμη ζούσε, λειτουργεί δε από το 1991 ως Πινακοθήκη Ν. Χατζηκυριάκου – Γκίκα (παράρτημα του Μουσείου Μπενάκη).

Ο Νίκος Χατζηκυριάκος – Γκίκας, άνθρωπος με ποικίλα πνευματικά και καλλιτεχνικά ενδιαφέροντα, απεβίωσε στην Αθήνα στις 3 Σεπτεμβρίου 1994.

Στο τεύχος του «Ταχυδρόμου» που είχε κυκλοφορήσει στις 9 Αυγούστου 1990 υπήρχε ένα πολυσέλιδο άρθρο αφιερωμένο στον Νίκο Χατζηκυριάκο – Γκίκα. Το δημοσίευμα, που έφερε την υπογραφή του δημοσιογράφου και συγγραφέα Βασίλη Καββαθά, έφερε τον τίτλο «Άμα είσαι στη μέση της φωτογραφίας δεν σε κόβουν…» Ο Καββαθάς είχε συναντήσει τον Χατζηκυριάκο – Γκίκα στην οικία της συγγραφέως Λητώς Κατακουζηνού, όπου μια ομάδα φοιτητών και φοιτητριών του ΕΚΠΑ —συνοδεύονταν από τον τότε πρύτανη του πανεπιστημίου και μετέπειτα ακαδημαϊκό, τον Μιχάλη Σταθόπουλο— είχε οργανώσει μια εκδήλωση προς τιμήν του μεγάλου εικαστικού.

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 9.8.1990, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο 84χρονος τότε Χατζηκυριάκος – Γκίκας, συνομιλώντας με τον Καββαθά αλλά και με τους φοιτητές και τις φοιτήτριες του ΕΚΠΑ, είχε πει πολλά και ενδιαφέροντα. Τα ακόλουθα αποσπάσματα προέρχονται από τις συνομιλίες αυτές:

«Πριν σας γνωρίσω», είπε στα παιδιά ο ζωγράφος, «είχα την εντύπωση ότι οι φοιτητές είναι κάτι άγρια ζώα, τα οποία δεν εργάζονται, σπάνε βιτρίνες και γράφουν στους τοίχους συνθήματα. Λερώνουν δηλαδή τα πάντα και χαλάνε και την αρχιτεκτονική. Δεν σας κρύβω ότι όλα αυτά με έσπρωξαν σε μια κατάσταση απελπισίας. Όχι απογοήτευσης. Απελπισίας, για την κατάντια μας. Εμείς, έλεγα, δεν είμαστε πια Έλληνες. Νομίζω ο Σεφέρης είχε πει: Έχω την αίσθηση ότι κάναμε λάθος εμείς που νομίσαμε ότι ο ελληνικός λαός είναι αυτός που νομίζουμε ότι είναι. Και δεν είναι… Δηλαδή καταντάει βάσανο να αμφιβάλλεις τελικά για το τι είσαι. Τι είμαι επιτέλους; Τούρκος είμαι;»

Το πρόσωπό του φωτίζεται καθώς διατυπώνει τη φράση: «Για έναν άνθρωπο μιας ορισμένης ηλικίας, όπως λένε, σαν κι εμένα…»

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 9.8.1990, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

— Το είχατε σκεφτεί ότι θα το πείτε ποτέ αυτό;

«Όχι. Και μου φαίνεται παράξενο που το ακούω από τα χείλη μου. Θέλω να πω ότι όταν έχεις φτάσει σε μια ορισμένη ηλικία και ξαφνικά στο τέλος συνειδητοποιείς αυτή τη φρικτή αλήθεια… Όταν δηλαδή διατυπώνεται μέσα σου αυτή η απορία: Λάθος; Έχω κάνει λάθος; Δεν υπάρχει τίποτα από αυτά που πιστεύαμε. Δεν υπήρξε ποτέ τίποτα. Τα είχαμε φανταστεί όλα αυτά! Όλα αυτά λειτουργούν σαν εφιάλτες. Είναι δράμα…»

Μας θυμίζει ότι σε μια ομιλία του στην Ελληνοαμερικανική Ένωση, παλιότερα, είχε πει: «Οι Έλληνες δεν έχουν μάτια. Δεν μπορεί να έχουν μάτια…» Τον πλησίασε τότε μια νεαρή κοπέλα κλαμένη: «Γιατί το είπατε αυτό; Δεν είναι αλήθεια» του είπε. Την είχε πληγώσει. «Λυπάμαι», της απάντησε, «αλλά αυτή είναι η ωμή αλήθεια. Δεν έχουμε μάτια. Γιατί, αν έχεις μάτια, δεν επιτρέπεται να κάνεις αυτά τα πράγματα…»

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 9.8.1990, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Του θυμίζουμε κι εμείς κάτι άλλο που έχει πει για τον Έλληνα. Μας συνιστά να το διαβάσουμε φωναχτά, κι αυτό κάνουμε: «Τίποτα δεν απεχθάνεται περισσότερο ο Έλληνας από την ευθύνη. Την ευθύνη τη φοβάται σαν τις αμαρτίες του. Την αισθάνεται σαν μια μολυβένια κάπα, που βαραίνει τους ώμους του αβάσταχτα και που αστραπιαία πετάει στους ώμους του διπλανού του, με την πρώτη υποψία. Για τον Έλληνα ευθύνη και εγώ είναι δύο όροι που ποτέ δεν συναντιούνται».

— Αντιμετωπίσατε ποτέ το δίλημμα να εγκαταλείψετε αυτή τη χώρα και να εγκατασταθείτε μόνιμα στην Αγγλία, ας πούμε;

«Όχι. Υπάρχει ένας σύνδεσμος ερωτικός σ’ αυτόν τον τόπο, ο οποίος δεν σπάει με τίποτα. Υπάρχει μια ερωτική σχέση με την Ελλάδα, η οποία με αποκρούει…»

Τα παιδιά: «Τι κάνουμε; Μένουμε ή φεύγουμε από εδώ;»

Χατζηκυριάκος – Γκίκας: «Μένουμε εδώ, μαχόμαστε (σαρκάζοντας) και αποτυχαίνουμε!»