Χένρι Τζέιμς: Το πνεύμα του μοντέρνου

Στις 28 Φεβρουαρίου 1916 απεβίωσε στο Λονδίνο ο Χένρι Τζέιμς (Henry James), ένας από τους σπουδαιότερους αγγλόφωνους συγγραφείς του 19ου αιώνα και μείζων εκπρόσωπος του ρεαλισμού στη λογοτεχνία.

Ο Τζέιμς, ο οποίος είχε γεννηθεί στη Νέα Υόρκη στις 15 Απριλίου 1843, έζησε επί μακρόν στην Αγγλία, ενώ απέκτησε και τη βρετανική υπηκοότητα λίγο πριν από το θάνατό του.

Στα συγγραφικά έργα του συγκαταλέγονται μυθιστορήματα, διηγήματα, θεατρικά έργα, δοκίμια και ταξιδιωτικά κείμενα.

Στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει την Κυριακή 7 Δεκεμβρίου 1997 υπήρχε ένα κείμενο του συγγραφέα Θεόδωρου Γρηγοριάδη, που έφερε τον τίτλο «Απαγορευμένοι καρποί». Το κείμενο του Γρηγοριάδη ήταν αφιερωμένο στον Χένρι Τζέιμς, με αφορμή την έκδοση του μυθιστορήματός του «Πλατεία Ουάσιγκτον» (μετάφραση Άρης Μαραγκόπουλος, εκδόσεις Καστανιώτη, 1997).

Σε αυτό διαβάζουμε τα εξής:

Ο Χένρι Τζέιμς γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη το 1843, έχοντας ιρλανδικές και σκωτσέζικες ρίζες. Σπούδασε στη Νέα Υόρκη, στο Λονδίνο, στο Παρίσι, στη Γενεύη. Από το 1866 έζησε για 20 περίπου χρόνια στην Ευρώπη και κυρίως στο Λονδίνο. «Η παλαιά ήπειρος είναι η μοναδική μου επιλογή και ανάγκη, είναι η ζωή μου» έγραψε σε ένα από τα γράμματά του.

Το 1915 πήρε τη βρετανική υπηκοότητα και τον επόμενο χρόνο πέθανε. Λίγα χρόνια προτού πεθάνει άρχισε να εκδίδεται στη Νέα Υόρκη η συγκεντρωτική έκδοση του μνημειώδους έργου του σε 24 τόμους. Την ίδια περίοδο βρισκόταν στην Αμερική και έδωσε μια διάλεξη για τον Μπαλζάκ. Η γόνιμη επίδραση της Ευρώπης πάνω στο έργο του είχε ήδη ολοκληρωθεί. Άλλωστε, στο Παρίσι συνδέθηκε φιλικά με τον Τουργκένιεφ, τον Ζολά, τον Φλομπέρ και τον Μοπασάν. Μεγάλη όμως ήταν η εκτίμησή του για την τελευταία γενιά των βικτωριανών συγγραφέων, την Τζορτζ Έλιοτ.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 7.12.1997, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η επίδραση του παλαιότερου πολιτισμού της Ευρώπης πάνω στην αμερικανική ζωή ήταν ένα θέμα που τον απασχόλησε στο μεγαλύτερο μέρος του έργου του. […]

Σε αντίθεση με τον Κάφκα, που στην «Αμερική» περιγράφει μια χώρα χωρίς να την έχει ποτέ επισκεφθεί, ο Τζέιμς μπήκε στον κόπο να ψάξει για τα καλά την Ευρώπη. Πηγαινοερχόταν με θαυμαστή άνεση στις δύο πλευρές του Ατλαντικού και σε διάφορες πόλεις της Ευρώπης. Αποτέλεσμα ήταν το μυθιστόρημά του να έχει διεθνικό, υπερατλαντικό χαρακτήρα. Και όλα αυτά τη στιγμή που ο 19ος αιώνας έφευγε και στο πέρασμά του συνέβαιναν τρομακτικές αλλαγές: βιομηχανικές και τεχνολογικές επαναστάσεις, αλλαγές στη σκέψη, στο πνεύμα της εποχής και στις κοινωνικές συνήθειες. Οι θεωρίες του Δαρβίνου, του Χάξλεϊ και του Χέρμπερτ Σπένσερ ανέτρεπαν τα δεδομένα. Τίποτε πια δεν ήταν όπως πριν.

Ο κοσμοπολίτης Τζέιμς δεν έμεινε αμέτοχος αυτών των εξελίξεων. Όσον αφορούσε τον χώρο της λογοτεχνίας, έβλεπε ότι οι κορυφαίες μορφές του Ντίκενς, του Θάκερεϊ, των Μπροντέ, δηλαδή των εκπροσώπων του βικτωριανού μυθιστορήματος, έσβηναν παρασύροντας μαζί τους τον στερεότυπο και κάπως άκαμπτο κόσμο τους. Μόνον η Τζορτζ Έλιοτ (ψευδώνυμο της συγγραφέως Μάριαν Ίβανς) μεγαλουργούσε ακόμη και στο έργο της εμφανίζονταν στοιχεία που προμηνούσαν την έλευση του μοντέρνου. Ο Τζέιμς έφερε «βαρέως» την ύπαρξή της. Το μυθιστόρημά της Middlemarch αποτέλεσε την πρώτη ύλη πάνω στην οποία θα στήριζε τις δικές του προτάσεις για το μυθιστόρημα, αποσπώντας το από τη βικτωριανή παράδοση και ωθώντας το στο πνεύμα του μοντέρνου.

Πειραματίστηκε με τη μορφή και τις αφηγηματικές τεχνικές του μυθιστορήματος όσο κανείς άλλος, αψηφώντας ακόμη και τις αντιδράσεις του κοινού. Στα τελευταία του έργα ήξερε ότι ποτέ δεν θα γινόταν ένας δημοφιλής συγγραφέας, αλλά ένας πρωτοπόρος «ερευνητής». Στήριξε το έργο του θεωρητικά (βλ. «Η τέχνη της μυθοπλασίας»), οι δε πρόλογοι στα μυθιστορήματά του είναι μοναδικά εργαλεία γραφής και ανάγνωσης.

Ο αιώνας του μοντέρνου αρχίζει. Κοντά στον Ματίς, τον Πικάσο και τον Μπρακ, δίπλα στον Στραβίνσκι και τον Σένμπεργκ, ο Τζέιμς επιφέρει τις αντίστοιχες μεταμορφώσεις στον χώρο του μυθιστορήματος. Φυσικά κουβαλάει ακόμη την Έλιοτ, τον Μπαλζάκ, τον Φλομπέρ. Εξερευνά όμως κάθε καινούργια προοπτική. Το Λονδίνο στα τέλη του αιώνα, με τις ραγδαίες αλλαγές, η μεγαλύτερη πόλη του κόσμου, γίνεται πηγή και θέμα της δουλειάς του. Η επιστροφή του συγγραφέα στην κοιτίδα του πολιτισμού μόνον καλούς καρπούς έχει να αποδώσει.

Οι συγκρούσεις στον καινούργιο αιώνα αποτελούν προϋποθέσεις δημιουργίας. Το παρόν με το παρελθόν, η εθνική συνείδηση με την παγκοσμιότητα, η πολιτική στασιμότητα με την επαναστατική αναθεώρηση, ο ρομαντισμός με τον ρεαλισμό, η ζωή ως «πραγματικότητα» και ως «αίσθηση». Το μάθημα του Τζέιμς θα το αφομοιώσουν στη συνέχεια και άλλοι: ο Κόνραντ, ο Φορντ, η Βιρτζίνια Γουλφ, ο Τζέιμς Τζόις.

[…]

Γράφει ο Άρης Μαραγκόπουλος, μεταφραστής του μυθιστορήματος (σ.σ. «Πλατεία Ουάσιγκτον»), στην εισαγωγή της έκδοσης: «Με την αργή, βασανιστική διαδικασία ψυχρού εργαστηριακού πειράματος, καθάρισε την ιστορία από τα ψευδορομαντικά ή εφήμερα, του κοινωνικού συρμού, στοιχεία της, απαλλάσσοντάς την από το θέμα της και ανάγοντάς την στο δικό του: η επιστροφή στον απαγορευμένο καρπό της Γνώσης, αυτή η αντίστροφη διαδικασία που τόσο έξυπνα προτείνει ο Κλάιστ με τις μικρές ιστορίες του, αποτελεί κατ’ ουσίαν το δικό του θέμα».

[…]