Η γεωπολιτική των υδάτινων πόρων από τον Ιορδάνη ως τον Νείλο: το πολυτιμότερο αγαθό του πλανήτη στο μικροσκόπιο

Γνωρίζεις ότι ΚΑΘΕ ΜΕΡΑ πεθαίνουν 800 παιδιά κάτω των πέντε ετών από ασθένειες που σχετίζονται με μολυσμένο νερό και ανεπαρκή υγιεινή; Ότι 785 εκατομμύρια άνθρωποι το 2017 δεν είχαν πρόσβαση σε καθαρό νερό; Ότι 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι δεν έχουν κατάλληλα συστήματα αποχέτευσης; Αυτά για έναν άνθρωπο της δύσης ακούγονται ως περιγραφές αιώνων πίσω, σκονισμένες ιστορίες που δεν τους αφορούν, άσχετα που ως άνθρωποι όλοι του ίδιου πλανήτη θα έπρεπε να έχουμε λίγο περισσότερο το νου μας για τους λιγότερο τυχερούς από εμάς.

Το νερό λοιπόν δεν είναι αυτονόητο για εκατομμύρια ανθρώπους και η σημασία του, καθότι απαραίτητο για την επιβίωσή μας, φαίνεται και από τους «υδάτινους πολέμους» που έχουν γίνει και συνεχίζονται παγκοσμίως. Η γεωπολιτική διάσταση του νερού και ο ρόλος του ως παράγοντα σύγκρουσης και συνεργασίας έχει απτά παραδείγματα που διαμορφώνουν και τον ρου της ιστορίας.

Ήδη από την αρχαιότητα, δεν είναι τυχαίο που οι πολιτισμοί της Μεσοποταμίας αναπτύχθηκαν γύρω από τους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη, με τις μεταξύ τους συγκρούσεις για την εκτροπή των υδάτων να είναι συχνές.

Στις ημέρες μας, η Μέση Ανατολή συνεχίζει να ταλανίζεται από μεγάλες συγκρούσεις, με τον Ιορδάνη ποταμό να γίνεται σε πολλές περιπτώσεις ανεπίσημα το μήλο της έριδος: ο ποταμός αυτός διασχίζει τον Λίβανο, τη Συρία, την Ιορδανία, το Ισραήλ και τα παλαιστινιακά εδάφη, αποτελώντας βασική πηγή νερού για αυτές τις περιοχές. Διάφορες φωνές μιλάνε πλέον για ένα εξαιρετικά μολυσμένο και εξαιρετικά αλατούχο υδάτινο σώμα καθότι η υψηλή εξάτμιση, τα ξηρά κλίματα και η υπερβολική άντληση οδηγούν σε αλάτωση του ποταμού. Η άνιση κατανομή και η εκμετάλλευση των υδάτων του έχουν οδηγήσει σε διαμάχες όπως ο Πόλεμος των Έξι Ημερών (1967) όταν  το Ισραήλ κατέλαβε τα Υψίπεδα του Γκολάν, εξασφαλίζοντας τον έλεγχο σημαντικών υδάτινων πόρων.

Ένα άλλο σπουδαίο και ιστορικό ποτάμι, ο μυθικός Νείλος έχει προκαλέσει αναταράξεις στην περιοχή. Όταν η Αιθιοπία, κατασκεύασε το Μεγάλο Φράγμα της Αιθιοπικής Αναγέννησης (GERD) στον Γαλάζιο Νείλο, προκάλεσε ανησυχίες στην Αίγυπτο και το Σουδάν, χώρες που εξαρτώνται για την επιβίωσή τους (υδροδότηση και γεωργία) σε μεγάλο βαθμό από τα νερά του ποταμού. Η σύγκρουση συμφερόντων είναι εμφανής με την Αίγυπτο να θεωρεί το φράγμα ως υπαρξιακή απειλή,  και την Αιθιοπία να το βλέπει  μοναδική ευκαιρία για την οικονομική της ανάπτυξη και τον ενεργειακό εφοδιασμό. Τελικά, τον Αύγουστο του 2023, οι κυβερνήσεις της Αιγύπτου, της Αιθιοπίας και του Σουδάν επανεκκίνησαν τις τριμερείς διαπραγματεύσεις για τη λειτουργία του αιθιοπικού φράγματος, έχοντας ως στόχο την επίτευξη μιας δεσμευτικής συμφωνίας που θα λαμβάνει υπόψη τα συμφέροντα -αλλά και τις ανησυχίες- όλων των παραποτάμιων χωρών.

Τα νούμερα και οι προβλέψεις για την επαρκή παρουσία πόσιμου νερού δεν είναι ευχάριστα και αυτό επιδεινώνεται από την κλιματική αλλαγή. Η αύξηση της θερμοκρασίας και η παρατεταμένη ξηρασία οδηγούν σε φαινόμενα ερημοποίησης και μείωσης των διαθέσιμων υδάτινων πόρων, γεγονός που κάποια στιγμή νομοτελειακά θα δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα μεταξύ των χωρών. Σκεφτείτε ότι στην Ιορδανία, για παράδειγμα, η έλλειψη νερού είναι τόσο έντονη που οι επιστήμονες εκτιμούν ότι μέχρι το τέλος του 21ου αιώνα θα πρέπει να περιοριστεί η κατανάλωση νερού στο μισό, σε έναν πληθυσμό που έτσι και αλλιώς καταναλώνει λιγότερο από το μισό νερό από όσο ένας Αμερικανός.

Ένα άλλο δυσοίωνο παράδειγμα είναι η λίμνη Ούρμια στο Ιράν, η οποία τα τελευταία 25 χρόνια έχει συρρικνωθεί περισσότερο από το μισό: από 5.400 τετραγωνικά χιλιόμετρα το 1990, σήμερα έχει υποχωρήσει στα 2.500 km² με υπαρκτό πλέον κίνδυνο να εξαφανιστεί εντελώς.

Η γεωπολιτική διάσταση του Νερού

Όπως γίνεται φανερό με τα παραπάνω δεδομένα, το νερό έχει καταστεί πρωταρχικό γεωοικονομικό και γεωπολιτικό διακύβευμα ασφάλειας. Όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες άμεσα ή έμμεσα συνδέονται με το νερό. Η υγεία και επιβίωσή μας εξαρτάται απόλυτα από αυτό.

Το 2010, ο ΟΗΕ, με ψήφισμά του, αναγνώρισε επίσημα το δικαίωμα πρόσβασης σε καθαρό πόσιμο νερό και σε βασικές εγκαταστάσεις υγιεινής ως θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα, ενώ το πόσιμο νερό σε πολλές χώρες έχει αναγνωριστεί ως θεμελιώδες συνταγματικό δικαίωμα ή ως μέρος του ευρύτερου δικαιώματος στην υγεία, το περιβάλλον ή την αξιοπρεπή διαβίωση.

Ο σύγχρονος τρόπος ζωής με την αυξανόμενη ζήτηση, την αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού και τη μείωση των διαθέσιμων υδάτινων πόρων λόγω της κλιματικής αλλαγής οδηγούν σε εθνικά και διεθνή προβλήματα και συγκρούσεις. Ο έλεγχος και η διαχείριση του νερού φωτογραφίζει τα κέντρα εξουσίας, τις κοινωνικές διακρίσεις και τις πρωταγωνίστριες χώρες στην τρέχουσα γεωπολιτική πραγματικότητα.

Διαχείριση Υδάτινων Συγκρούσεων

Αναρωτήθηκα αν υπήρξε ποτέ μία περίοδος στην ανθρώπινη ιστορία που υπήρχε καθολική ειρήνη στον πλανήτη. Όλες οι πηγές αναφέρουν ότι τα τελευταία περίπου 5.000 χρόνια καταγεγραμμένης ιστορίας χαρακτηρίζονται συνεχώς από συγκρούσεις, μικρότερης ή μεγαλύτερης κλίμακας, κάπου στον κόσμο. Και αν υπολογίσουμε μόνο τις μεγάλες συγκρούσεις, μια ενδιαφέρουσα στατιστική από σχετικές έρευνες αναφέρει ότι στα τελευταία 3.500 χρόνια περίπου, υπολογίζεται ότι μόλις 268 χρόνια δεν σημειώθηκε κάποια σύγκρουση μεγάλης κλίμακας. Αυτό προφανώς κάτι λέει για το είδος μας αλλά δεν πρέπει να χάνουμε την ελπίδα. Για παράδειγμα, η Συνθήκη των Υδάτων του ποταμού Ινδού, που υπογράφηκε το 1960 μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν, αποτελεί μία επιτυχημένη υπόθεση εργασίας και διακρατικής συνεργασίας για τη διαχείριση υδάτινων πόρων.

Στα μέρη μας, συναντάμε την Οδηγία-Πλαίσιο για τα Ύδατα που έχει αναπτύξει η Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία προωθεί τη διασυνοριακή συνεργασία για τη διαχείριση των υδάτινων πόρων, εξασφαλίζοντας την αειφορία και την προστασία τους.​

Το νερό αποτελεί αδιαμφησβήτητα ένα γεωπολιτικού παράγοντα που αν δεν ληφθεί σοβαρά υπόψη από τα κράτη μπορεί να οδηγήσει σε πλήθος συγκρούσεων στο μέλλον. Η διαχείρισή του απαιτεί διακρατικές συμφωνίες και βιώσιμες πρακτικές από όλους μας, ώστε από τη μία να αποφευχθούν οι «υδάτινοι» πόλεμοι και αφετέρου να μπορεί να εξασφαλιστεί η πρόσβαση στο πόσιμο νερό για όλους. Και μην ξεχνάμε έναν από τους μεγάλους εχθρούς της βιωσιμότητας του νερού που είναι η μη ορθολογική διαχείριση και κατανάλωσή του.