Ντάριο Φο: Η συνέχεια της ποίησης των giullari

Ο Ντάριο Φο, ένας εκπληκτικός άνθρωπος του θεάτρου, συγγραφέας και ηθοποιός, παραγωγός, σκηνογράφος και κορυφαίος θεατρικός δημιουργός, χωρίς την παρουσία του οποίου το σύγχρονο ιταλικό θέατρο δεν νοείται, υπήρξε μια εξέχουσα πνευματική μορφή, ένας σύγχρονος Γιουβενάλης (σ.σ. διάσημος ρωμαίος σατιρικός ποιητής, 1ος-2ος αιώνας μ.Χ.) της Ρώμης, σαρκαστής και αναμορφωτής, καυστικός και καίριος σε θέματα ουσίας. Η Σουηδική Ακαδημία, όταν του απένειμε το βραβείο Νομπέλ για τη Λογοτεχνία το 1997, σωστά, νομίζω, παρατήρησε ότι «συνεχίζοντας την παράδοση των μεσαιωνικών giullari, περιγελά και καυτηριάζει την εξουσία, αποκαθιστώντας έτσι την αξιοπρέπεια των καταπιεσμένων ταπεινών ανθρώπων».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 10.3.2002, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Τι σημαίνει όμως ο όρος giullare, που ο Ντάριο Φο αποδίδει και στον ίδιο τον εαυτό του; Ο όρος, προερχόμενος από τη λατινική, σημαίνει παιχνιδιάρικος, σκωπτικός. Ο giullare αντιπροσώπευε ένα κατώτερο είδος ηθοποιού και ένα παράτυπο και συχνά παράνομο —με βάση την τοποθέτηση της άρχουσας τάξης— είδος θεάτρου. Κατά τον Μεσαίωνα ο giullare αντιπροσώπευε το λαϊκό-ερασιτεχνικό δράμα, που αντιτάχθηκε στο επίσημο θρησκευτικό, όπως αυτό εκφραζόταν με τα έργα των μυστηρίων ή θαυμάτων. Ο giullare είναι λοιπόν ένας μίμος που δεν χρησιμοποιεί γραπτό κείμενο, αλλά αυτοσχεδιάζει προφορικά και από μνήμης. Το προσφιλές γλωσσικό όργανο του Φο είναι το grammelot, ένας εκφραστικός τρόπος με χειρονομίες και ήχους. Πρόκειται για μια γλώσσα που έχει επινοηθεί με στόχο αντιεξουσιαστικό, μια και κάθε εξουσία χρειάζεται απαραιτήτως μια επίσημη γλώσσα για να μπορέσει να επιβληθεί. Έτσι, ο giullare γίνεται η αντιπροσωπευτικότερη μεσαιωνική φιγούρα από τον 10ο ως τον 15ο αιώνα, πριν δηλαδή από την άνθηση της Commedia dell’Arte.

Τον 12ο και 13ο αιώνα οι giullari εξελίσσονται και από μίμοι και θεατρίνοι γίνονται ποιητές. Εκλαϊκεύουν την εκκλησιαστική παιδεία και αναμειγνύονται στην πνευματική κίνηση της εποχής. Συνδέονται με τους goliardi, τους περιπλανώμενους κληρικούς, εκπροσώπους μιας κοινωνίας κληρικών και λαϊκών στα πλαίσια των πανεπιστημιακών κέντρων του 12ου αιώνα, και ταυτίζονται μαζί τους στους στόχους της ποίησης, του σαρκασμού κατά των κρατούντων, της έρευνας και —συχνά— του κέρδους. Οι goliardi, προερχόμενοι από λαϊκό κυρίως περιβάλλον, αποτέλεσαν κατά τον 12ο και 13ο αιώνα τους giullari του εκκλησιαστικού κόσμου. Όπως η συγγραφέας (σ.σ. η Στέλλα Πριόβολου) απέδειξε μέσα από τις σελίδες του καλαίσθητου βιβλίου της, ο Ντάριο Φο και οι goliardi ταυτίζονται στην αντιεξουσιαστική διάθεση. Εκφράζουν τις φωνές κάθε καταπιεσμένου από την εκκλησιαστική ή πολιτική εξουσία και τον ανελέητο χλευασμό κατά της αυθαιρεσίας των κρατούντων.

Η καθηγήτρια Στέλλα Πριόβολου, γνωστή για την επιστημονική της δραστηριότητα και τη διδακτική της λαμπρή εμπειρία στα πανεπιστήμια, αλλά και για την εξαιρετική παρουσία της στον πολιτικό, εκπαιδευτικό και κοινωνικό στίβο, επικέντρωσε το ενδιαφέρον της στη σύγχρονη ιταλική λογοτεχνία και στη σχέση της με τη λατινική. Ασχολήθηκε με το ερευνητικό πρόγραμμα της Επιτροπής Ερευνών του ΕΚΠΑ, επιλέγοντας ως θέμα «Το θεατρικό έργο του Ιταλού  νομπελίστα Ντάριο Φο». Επισκέφθηκε τις βιβλιοθήκες Ρώμης και Μιλάνου, καθώς και το ιδιωτικό αρχείο του Ντάριο Φο, προκειμένου να συλλέξει και να μελετήσει το σχετικό υλικό. Με αυτή την υποδομή, ύστερα και από την προσφορά της στο χώρο των goliardi και του λατινικού μεσαίωνα γενικότερα, με την εξαιρετική μετάφραση και σχολιασμό των Carmina Burana, η κυρία Πριόβολου μάς παρουσιάζει τώρα το καλαίσθητο βιβλίο της από τις εκδόσεις Περίπλους, με τον εύγλωττο τίτλο Dario Fo: Ένας σύγχρονος goliardus. Mistero Buffo – Carmina Burana.

Η συγκριτική εξέταση από την κυρία Πριόβολου των Carmina Burana (σ.σ. έργου των goliardi) και του Mistero Buffo (σ.σ. έργου του Ντάριο Φο) καταλήγει σε εξαιρετικά ενδιαφέροντα συμπεράσματα, γιατί αποδεικνύεται ότι και οι δύο δημιουργοί ταυτίζονται στην αντιεξουσιαστική διάθεση. Με τις μεταφράσεις της κυρίας Πριόβολου διεισδύουμε σε χαρακτηριστικά τμήματα των δύο έργων, από τα οποία αναδύονται οι φωνές κάθε καταπιεσμένου από την εξουσία, και σαρκάζεται, άμεσα ή έμμεσα, η αυθαιρεσία των κρατούντων. Μέσα από τα ηθικά-σατιρικά κείμενα του Mistero Buffo, αυτού του ιερού αλλόκοτου θεάματος, ο Ντάριο Φο περνάει την κριτική του ενάντια στην παπική εξουσία —και όχι ενάντια στον Θεό—, ακριβώς όπως συμβαίνει και στα ηθικά-σατιρικά Carmina Burana. Η κυρία Πριόβολου διαπιστώνει ότι με το Mistero Buffo ο Φο επιβεβαιώνει τη συνέχεια της ποίησης των giullari και της θεατρικής τέχνης της giullarata, και τεκμηριώνει απόλυτα την απονομή του βραβείου Νομπέλ στον Ντάριο Φο, καθώς στηρίζεται σε αυτήν ακριβώς τη μεγάλη προσφορά του δημιουργού.

*Κείμενο του Νίκου Πετρόχειλου, ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και συγγραφέα, για τον Ντάριο Φο, με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου της Στέλλας Πριόβολου (ομότιμης καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Αθηνών) Dario Fo: Ένας σύγχρονος goliardus. Mistero Buffo – Carmina Burana (εκδόσεις Περίπλους, 2001). Έφερε τον τίτλο «Η αξιοπρέπεια των ταπεινών» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 10 Μαρτίου 2002.

Ο μέγας θεατράνθρωπος Ντάριο Φο (Dario Fo), σπουδαίος ηθοποιός και πολυγραφότατος θεατρικός συγγραφέας, γεννήθηκε στις 24 Μαρτίου 1926 και απεβίωσε στις 13 Οκτωβρίου 2016.

Το 1997 ο Ντάριο Φο τιμήθηκε με το Νομπέλ Λογοτεχνίας.