Ψέμα: Η αλήθεια μασκαρεμένη

[…]

Η ιστορία του ανθρώπινου γένους αρχίζει μ’ ένα ψέμα ή μάλλον με δύο, αφού ο Όφις «ηπάτησε» την Εύα όχι μια αλλά δυο φορές: την ξεμυάλισε να φάει το μήλο από το δέντρο της Γνώσεως και της έταξε πως αυτή και ο σύζυγός της «έσονται ως Θεοί» — πράγμα, βέβαια, που κάθε άλλο παρά έγινε. Ωστόσο, στο ψέμα αυτό χρωστάμε τη γνώση για το «καλόν και το πονηρόν» — άλλο το ζήτημα ποιο απ’ τα δυο προτιμάμε κάθε φορά…

Έτσι ή αλλιώς, το ψέμα έγινε από τότε ο κυρίαρχος στη ζωή και την πορεία ανθρώπων, κοινωνιών, κρατών. «Μόλις ο άνθρωπος απόκτησε το χάρισμα του λόγου», λέει ο Ράντγιαρντ Κίπλινγκ, «το μεταχειρίστηκε για να πει ένα ψέμα. Και το ψέμα τον ύψωσε αμέσως πάνω απ’ όλα τ’ άλλα ζώα. Ο πρώτος ψεύτης του κόσμου συνάντησε τον ψεύτη του αντίθετου φύλου, έκαναν ένα συνεταιρισμό και ίδρυσαν τη φυλή των ψευδολόγων, που ονομάζεται και ανθρωπότητα». Οι σοφοί ορίζουν τον άνθρωπο ως «ένα ζώο που φτιάχνει εργαλεία» ή ως «ένα ζώο που γελά». Κατά την ταπεινή μου γνώμη, θα ήταν εξίσου σωστό αν λέγαμε πως είναι «ένα ζώο που ψεύδεται».

Επόμενο ήταν, ολόκληρη η Ιστορία να μην είναι —όπως ισχυρίζονται μερικοί— παρά «ένα πακέτο ψέματα», που χαλκεύουν οι ισχυροί για να διαφεντεύουν τους ανίσχυρους.

Αλλά κι εκείνοι κι ετούτοι ζουν, αναπνέουν, συντηρούνται και συμβιώνουν με και χάρη στο ψέμα. Φτάνει να σκεφτούμε πόσο αγριότερη θα ήταν η «ανθρώπινη ζούγκλα», αν λέγαμε απερίφραστα την αλήθεια ο ένας στον άλλον, αν του πετούσαμε καταπρόσωπο την πραγματική γνώμη μας για το μυαλό του, την εμφάνισή του, την πολιτεία του. Είμαστε που είμαστε «λύκοι» ο ένας για τον άλλον — θα γινόμαστε πιράνχας και αλλιγάτορες, και θ’ αλληλοσφαζόμαστε κάθε ώρα και στιγμή. Ο πολύς Νίτσε, στη Θέληση της Δύναμης, υποστηρίζει πως «το ψέμα είναι απαραίτητο στη ζωή, κι αυτό αποτελεί μέρος του τρομερού και προβληματικού χαρακτήρα της ύπαρξης».

[…]

Και οι ψευδολόγοι πολιτικοί έχουν το άλλοθί τους, και μάλιστα εγκυρότατο: τον Πλάτωνα που, στην Πολιτεία του, τους δίνει μάλιστα και την αποκλειστικότητα της ψευτιάς: «Μόνο στους άρχοντες της πολιτείας ανήκει το δικαίωμα να μεταχειρίζονται το ψέμα, για να γελάσουν ή εχθρούς ή πολίτες για το καλό της πολιτείας» […]. Μόνο που οι «άρχοντες» συνηθέστατα ψεύδονται όχι για της πολιτείας το καλό αλλά για το δικό τους. Κι αυτό το «καλό και συμφέρον» το κήρυξαν ωμά πάμπολλοι, από τον Μακιαβέλλι και τον Μαζαρίνο ως τον Χίτλερ («Οι μεγάλες λαϊκές μάζες πέφτουν πιο εύκολα θύματα ενός μεγάλου ψέματος παρά ενός μικρού») κι ως τους αμέτρητους άλλους μιμητές τους — ψευδολόγους και ψευδουργούς, ψευδεγκέφαλους και ψευδόσοφους, ψευδοπροφήτες και ψευδοπατριώτες, ψευδαπόστολους και ψευδοσωτήρες και, τελικά, ψευδανθρώπους, που ψευτίζουν κι όλους τους άλλους.

Και δεν χρειάζεται να προσθέσω πως στην ακραία έκφανση της πολιτικής, στον πόλεμο (τον κάθε είδους πόλεμο), το Α και το Ω είναι το ψέμα και η εξαπάτηση του αντιπάλου — από τον Δούρειο Ίππο ως την παραπληροφόρηση και τα σύγχρονα «καμουφλάζ».

Άλλωστε —τα του Καίσαρος…— πρέπει να παραδεχθούμε πως το ψέμα απαιτεί και ιδιαίτερο ταλέντο: ο πρώτος τυχών δεν γίνεται επιτυχημένος ψεύτης. «Κάθε ανόητος μπορεί να πει την αλήθεια, αλλά χρειάζεται να έχεις κάποιο μυαλό για να πεις ένα καλό ψέμα», σημείωνε ο Σάμιουελ Μπάτλερ. Και η παροιμία μας «Από μωρό κι από τρελό μαθαίνεις την αλήθεια» δείχνει πως η κυρία αυτή είναι προνόμιο των πτωχών τω πνεύματι…

Κι όχι μόνο εξυπνάδα χρειάζεται το ψέμα, αλλά και γερή μνήμη για να μην πιάνεται ο ψεύτης στα πράσα. Το οποίον, ούτε οι ξεμωραμένοι είναι άξιοι να ψεύδονται.

Και μπορεί ο Σοφοκλής να έλεγε πως «το ψέμα δεν προφταίνει να γεράσει» […], ωστόσο άλλοι, όπως ο Μαρκ Τουαίν, τον διαψεύδουν, λέγοντας πως «η διαφορά ανάμεσα στη γάτα και το ψέμα είναι πως η γάτα έχει μόνο εφτά ζωές». Και υπερθεματίζει: «Την αλήθεια εύκολα τη σκοτώνεις, το καλοστημένο ψέμα είναι αθάνατο».

Έπειτ’ από όσα τόλμησα να ισχυρισθώ και να παραθέσω, νομίζω πως ο καλύτερος επίλογος είναι το τετράστιχο απ’ τον Δον Ζουάν του Μπάυρον:

«Στο κάτω κάτω, τι είναι δα το ψέμα;
Τι άλλο παρά η αλήθεια μασκαρεμένη,
και προκαλώ ιστορικούς, ήρωες, νομικούς, παπάδες
να ιστορήσουν ένα γεγονός χωρίς λίγη μαγιά ψευτιάς».

*Αποσπάσματα από κείμενο του Μάριου Πλωρίτη, που έφερε τον τίτλο «Ψεύδους εγκώμιον» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 4 Μαΐου 1997.

Το παρόν άρθρο δημοσιεύεται με αφορμή την πρόσφατη συνεργασία του ΕΚΠΑ και της Alter Ego Media (με την υποστήριξη του Γραφείου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στην Ελλάδα), που δημιούργησε το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Παραπληροφόρηση ή Αληθινές Ειδήσεις; Μάθετε να τα ξεχωρίζετε» (προσφέρεται δωρεάν από την ηλεκτρονική πλατφόρμα του E-Learning ΕΚΠΑ).