«Θα ζει το ποίημα αυτό, ζωή να σου χαρίζει»: τα Σονέτα του Σαίξπηρ

Όταν κυκλοφορούν τα «Σονέτα» του Σαίξπηρ το 1609, το είδος αποτελεί την υπέρτατη δοκιμασία ποιητικής δοκιμασίας για την εποχή. Φύσει ανταγωνιστικός ο Βάρδος, με πολλά «ένσημα» στην επαγγελματική αρένα, σίγουρα έχει πείσει τον εαυτό του ότι πρέπει να ξεπεράσει τον Κρίστοφερ Μάρλοου και τον Τόμας Κυντ.

Οι πρώτες 17 συνθέσεις του Σαίξπηρ απευθύνονται φανερά σε έναν νέο άντρα (fair youth), τον οποίο ο ποιητής προτρέπει να αφήσει απογόνους και να μην εξαντλήσει την ομορφιά του στην αυτοϊκανοποίηση. Να πώς ξεκινάει το πρώτο σονέτο -που λειτουργεί και σαν κλειδί για τις θεματικές όλης της συλλογής- στη μετάφραση του Ερρίκου Σοφρά από την αναθεωρημένη έκδοση στους «Αντίποδες», όπου περιέχονται πλέον 34 σονέτα:

Τα ωραία πλάσματα ποθούμε να πληθαίνουν,

Της ομορφιάς ποτέ το ρόδο να μη σβήνει,

Κι ώριμα πια, όταν σαπίζουν και πεθαίνουν,

Σ’ έναν απόγονο η μνήμη τους να μείνει.

Λατρεύεις μόνο του ματιού σου την αχτίνα,

Το φως της συντηρείς, μα δαπανάς εσένα,

Εκεί που υπάρχει αφθονία φέρνεις πείνα,

Στον εαυτό σου εχθρός, χωρίς οίκτο κανένα.

Του κόσμου αν είσαι δροσερό στολίδι τώρα

Κι όπως ο κήρυκας της άνοιξης γιορτάζεις,

Μες στο μπουμπούκι θάβεις του καρπού τα δώρα,

Γλυκέ φιλάργυρε, σωρεύοντας ρημάζεις.

Αυτό που οφείλεις δώσε, ασ’ την απληστία!

Εσύ κι ο τάφος αν το κρύψετε, αμαρτία.

Όπως είναι γνωστό, έχουν διατυπωθεί πολλές εικασίες για τον αποδέκτη αυτής της στοργικής συμβουλής και των υπόλοιπων σονέτων, που είναι αφιερωμένα στον «κ. W.H». «Επικρατέστερος, ο William Herbert, Κόμης του Pembroke, μεγάλος άρχοντας και προστάτης των ποιητών» γράφει ο Ε. Σοφράς στο εισαγωγικό σημείωμα συμπυκνώνοντας την άποψη πολλών σαιξπηρικών ερευνητών. «Η δεύτερη πιθανότητα ανήκει στον Henry Wriothesly (Ρίζλυ), Κόμη του Σαουθάμπτον» για χάρη του οποίου έχουν αντιστραφεί επίτηδες τα αρχικά στην αφιέρωση. Κρατάμε πάντα βέβαια την -ευλογοφανή- ένσταση του Φρανκ Κερμόουντ στο «Όλος ο κόσμος μια σκηνή – Η εποχή του Σαίξπηρ» (ΜΙΕΤ, μτφ. Λήδα Φιλιπποπούλου, 2011): «Ο Σαουθάμπτον, ο πιο προσωπικός σύνδεσμος του θιάσου με την αυλή, χάθηκε από το προσκήνιο. Όσοι πιστεύουν ότι εκείνος ήταν ο Ωραίος Νέος των Σονέτων, θα πουν ότι η φιλία του με τον Σαίξπηρ πήρε τέλος εξαιτίας της έριδας για τη Μελαχρινή Κυρία (σ.σ.: στην οποία, ως γνωστό, απευθύνονται τα τελευταία 27 από τα συνολικά 154 σονέτα). Εντούτοις, αν και ασφαλώς υπήρχε κάποιου είδους σχέση, φαίνεται απίθανο να έτρεφε ο ποιητής άλλο συναίσθημα εκτός από σεβασμό για τον προστάτη του… Η σοβαρή ποίηση ήταν απόλυτα εξαρτημένη από την άστατη εύνοια των προστατών».

Σ’ αυτό το πρώτο σονέτο, εξηγεί ο Στίβεν Γκρίνμπλατ («Will in the world», W.W.Norton, 2004), ο Σαίξπηρ απευθύνεται ουσιαστικά σε έναν Νέο που γίνεται νάρκισσος, που «λατρεύει μόνο του ματιού του την αχτίνα». Δεν τον αποθαρρύνει πάντως ούτε τον προτρέπει να εγκαταλείψει το είδωλό του στον καθρέφτη. «Μάλλον του λέει ότι δεν αγαπά τόσο ικανοποιητικά τον εαυτό του», όπως φαίνεται στο τρίτο σονέτο:

Δες στο γυαλί την όψη σου και σίγουρα θα νιώσεις

Πως πρέπει από την όψη αυτή άλλη να γεννηθεί

(εδώ η μετάφραση της Λένιας Ζαφειροπούλου από την έκδοση του «Gutenberg», 2016, καθώς το συγκεκριμένο σονέτο του Σαίξπηρ δεν περιέχεται στην ανθολόγηση του Σοφρά).

Κοιτάζοντας συνεχώς το είδωλό του ο Νέος θα καταλήξει να επιβάλει στο σώμα του αυτό που επιχειρεί μπροστά στον καθρέφτη: θα γεννήσει έναν δεύτερο εαυτό κατ’ εικόνα του πρώτου. «Το ζήτημα αυτό της τεκνογονίας και αναπαραγωγής είναι ασυνήθιστο για το είδος του σονέτου, αν δεν είναι πρωτοφανές» σχολιάζει ο Γκρίνμπλατ. «Συνήθως ένας ποιητής θρηνεί για την αγαπημένη του ή εκθέτει την ψυχρότητά της ή αναλύει το δικό του πάθος. Δεν προτρέπει πάντως έναν νεαρό άντρα να καταφύγει στην αναπαραγωγή για να έχει ένα ακριβές αντίγραφο του εαυτού του… Και ενώ τον παροτρύνει να ξεχάσει τον αυνανισμό και να κάνει σεξ με μια γυναίκα (σ.σ.: στην αρχή του 4ου σονέτου)… η ταυτότητα αυτής της γυναίκας, της μελλοντικής μητέρας του παιδιού του, είναι πραγματικά κάτι αδιάφορο».

Το επόμενο σονέτο του Σαίξπηρ που επιλέγει ο Ε.Σοφράς είναι από τα πλέον αξιομνημόνευτα και από εκείνα που αναπαράγονται σε διαφορετικές περιστάσεις και συνθήκες, το Νο 18:

Σε μέρα θερινή πώς να σε βάλω πλάι;
Την ξεπερνάς σε ομορφιά, σ’ απαλοσύνη
Σκορπίζει ο άνεμος τα πέταλα του Μάη,
Λίγο διαρκεί το καλοκαίρι κι αργοσβήνει.
Το μάτι τ’ ουρανού κάποτε φλόγες βγάζει,
Κι είναι συχνά θαμπό τ’ ολόχρυσό του χρώμα
Ό,τι είναι όμορφο απ’ την ομορφιά του αδειάζει,
Στου κύκλου τα γυρίσματα πέφτει στο χώμα.
Αιώνιο θα ‘ναι το δικό σου καλοκαίρι,
Θα σου ανήκει πάντοτε η ομορφιά σου,
Μες στη σκιά του ο Θάνατος δε θα σε φέρει,
Σ’ αιώνιες γραμμές φέγγει η συνέχειά σου.

   Όσο οι ανθρώποι ζουν, το μάτι όσο αντικρίζει,
Θα ζει το ποίημα αυτό, ζωή να σου χαρίζει.

Στα σονέτα 18 έως 126, σχολιάζει ο μεταφραστής, κυριαρχεί η ερωτική μανία του ποιητή για τον νεαρό άνδρα. Αρχικά απολαμβάνει τη φιλία του, τον θαυμάζει, του υπόσχεται την αιωνιότητα μέσα από τα ποιήματα που γράφει. «Σε άλλα π.χ. στο 110  δεν μπορεί να κρύψει πως ό,τι λαχταρά πιο πολύ είναι το σώμα του… Η κορύφωση έρχεται όταν ο φίλος ξελογιάζει τη γυναίκα του ποιητή, 41 και 42, ο οποίος όμως συμφιλιώνεται με την κατάσταση και συνειδητοποιεί πως η αγάπη για τον φίλο είναι μεγαλύτερη από την επιθυμία να κρατήσει τη γυναίκα». Γράφει σχετικά ο Πίτερ Ακρόιντ στη βιογραφία του για τον Βάρδο (εκδ. Μικρή άρκτος, μτφ. Σπύρος Τσούγκος, 2010): «Ο περιπαθής δεσμός του ποιητή με τον νεαρό άνδρα των σονέτων, πραγματικός ή φανταστικός, υποδηλώνει ότι ο Σαίξπηρ κατανοούσε την αφοσίωση που συνεπαγόταν η ανδρική φιλία…Είχε την ικανότητα να γίνεται εξίσου θηλυκό και αρσενικό, και το πεδίο της τέχνης του πρέπει να επηρέαζε τον τρόπο ζωής του… Στον ύστερο 16ο αιώνα θεωρούνταν φυσικό και πρέπον για τους άνδρες ευγενούς καταγωγής να προβάλλουν τη θηλυκή πλευρά της φύσης τους. Αυτό είναι το κατάλληλο πλαίσιο για να κατανοήσουμε τη σαιξπηρική επίκληση του “κυρίου-κυράς” του έρωτά του. Δεν ενθάρρυνε την ομοφυλοφιλία, που στην Αγγλία του 16ου αιώνα παρέμενε θανάσιμο αδίκημα, μαζί με την αίρεση και τη μαγεία». Ακόμη κι έτσι, πάντως, το βιβλίο δεν είχε εμπορική επιτυχία και ανατυπώθηκε μόνο μία φορά, το 1640, «με αλλαγμένα τα γένη των αντωνυμιών σε αρκετούς στίχους, ώστε να μοιάζει πως γράφτηκαν για γυναίκα», όπως επισημαίνει στο εισαγωγικό του σημείωμα ο Σοφράς.

Στην αναθεωρημένη έκδοση περιέχονται τα 24 σονέτα της έκδοσης του 2018 ξαναδουλεμένα,  δέκα καινούρια, ενώ έχουν γραφτεί ερμηνευτικά σχόλια για κάθε ποίημα.  Το εγχείρημα του Σοφρά στρέφεται μονίμως σε μια ποιητική γλώσσα που δεν πρέπει να ακούγεται περίτεχνη (δεν είναι η περίπτωση του Ρίλκε) ούτε βαθυστόχαστη ή στανικά λυρική. Ακολουθεί την αυστηρή φόρμα του πρωτότυπου με την πυκνότητα των νοημάτων και την πολυφωνικότητα των εκφραστικων μέσων. Χωρίς να καταφεύγει στην περίφραση επέλεξε να μετατρέψει τον ιαμβικό πεντάμετρο του πρωτοτύπου σε ιαμβικό δεκατρισύλλαβο (τον οποίο έφερε στη νεοελληνική απόδοση ο Ιάκωβος Πολυλάς). Κατ’ αυτή την έννοια διαφοροποιείται από τη συνήθη επιλογή του δεκαπεντασύλλαβου που επικρατεί σε άλλα σαιξπηρικά μεταφράσματα προσφέροντας πιο στακάτη εκφορά. Η λιτότητα της έκφρασης, πάντως, στα σονέτα που διαβάζουμε οδηγεί από μόνη της σε έναν ρυθμό που καταλήγει ποιητικός.