Δημοσιογραφία: Έργο διδαχής

Πάνω απ’ όλα δημοσιογράφος, λοιπόν, ο Σπύρος Μελάς. Έτσι έγραψε στο «Βήμα» ο Παύλος Παλαιολόγος αποχαιρετώντας τον, πριν από εξήντα σχεδόν χρόνια.

Κάνοντας τον απολογισμό του μακρού και γεμάτου δράση βίου του Δασκάλου του, τη δημοσιογραφία — και δη το χρονογράφημα— θεώρησε ο Παλαιολόγος ως την κορωνίδα των επίπονων και επίμονων προσπαθειών του, του πολύπλευρου έργου του.

Πάνω από την ακαδημαϊκή του ιδιότητα (ο Μελάς διετέλεσε ακόμα και πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών), τη λογοτεχνική του παραγωγή, τη θεατρική του δράση.

Στο μυαλό βεβαίως του Παλαιολόγου υπήρχε μια δημοσιογραφία διαφορετικού ύφους και ήθους από τη σημερινή, ένα υψηλό λειτούργημα και όχι ένα απλό επάγγελμα, υποταγμένο πλήρως στην τρέχουσα αγορά αξιών.

Υπήρχε ένας δημοσιογράφος που —όπως είχαμε γράψει και σε παλαιότερο άρθρο μας για εκείνον— αγωνιούσε πάντα για το «πώς θα τα πει», που απολάμβανε όσο τίποτα άλλο το πάλεμα με τις λέξεις, αλλά μαρτυρούσε κιόλας για να γράψει ένα και μόνο χρονογράφημα, ένα και μόνο κείμενο.

Το βαρύ καθήκον και χρέος του άξιου δημοσιογράφου, τη σημαντικότατη κοινωνική προσφορά του, είχε περιγράψει την ίδια περίπου εποχή, με τη γνωστή διεισδυτική σκέψη και γραφή του, ο Ευάγγελος Παπανούτσος. Σε ένα άρθρο του που είχε δημοσιευτεί στο «Βήμα» επίσης —πού αλλού;— τον Ιούνιο του 1963, ο κορυφαίος διανοητής έγραφε, μεταξύ άλλων, τα εξής:

Υπάρχουν άπειρα «βιβλία» ενταφιασμένα στη σκόνη των βιβλιοθηκών, που δεν τα διατηρεί πια η μνήμη κανενός, ακόμη και όταν σημείωσαν στην εποχή τους σημαντικήν επιτυχία. Ο χρόνος τα κατέλυσε. Άλλα πάλι «έργα» άγραφα διαρκούν ακατάλυτα στις ψυχές των ανθρώπων. Σ’ αυτή την τελευταία κατηγορία ανήκει και το έργο των δημοσιογράφων που έχουν ξεπεράσει τα κοινά μέτρα.

Τούτο θα το καταλάβωμε, άμα σκεφθούμε ποια είναι η φύση του δημοσιογραφικού έργου μεγάλης κλίμακας. Θα συμφωνήσωμε, νομίζω, εάν το χαρακτηρίσωμε έργο διδαχής (στην πιο πλατειά σημασία του όρου), αγωγής, κοινωνικής και πολιτικής παιδείας. Παιδεύει τους συνανθρώπους του μέσα στην πολιτεία ο άξιος δημοσιογράφος. Λειτούργημα παιδευτικό ασκεί. Που έχει τόσο μεγαλύτερη σημασία, όσο γίνεται με αυστηρά κριτήρια και βαθειά πίστη, με επίγνωση και αίσθημα ευθύνης, με αγνές προθέσεις και ευγενείς επιδιώξεις. Είναι λάθος να πιστεύωμε ότι αγωγή γίνεται μόνο μέσα στην οικογένεια και στο σχολείο, και ότι στο γονιό και στο δάσκαλο έχει με αποκλειστικότητα πέσει ο κλήρος και το χρέος της παιδείας των ανθρώπων. Πολλά άλλα κοινωνικά λειτουργήματα ενεργούν απάνω μας μορφωτικά (ή παραμορφωτικά)· κάποτε ισχυρότερα και μονιμώτερα από το λόγο και το παράδειγμα του γονιού και του δασκάλου. Ένα απ’ αυτά (που δεν θα δυσκολευόμουνα καθόλου να το βάλω στην πρώτη γραμμή) είναι χωρίς αμφιβολία το δημοσιογραφικό. Ο Τύπος δεν αποτελεί μόνο την τετάρτη εξουσία (στα δημοκρατικά πολιτεύματα)· επηρεάζει βαθιά τα ήθη και το πνεύμα, την πολιτική σκέψη και βούληση του λαού, και δικαιολογημένα θεωρείται υπεύθυνος για πολλούς εκτροχιασμούς που μπορούν να οδηγήσουν το συλλογικό σώμα μιας χώρας στη φθορά και στον όλεθρο. Η επιρροή του είναι τεράστια· και όσο γίνεται ευεργετική, όταν βρίσκεται σε φωτισμένα και υπεύθυνα χέρια, τόσο κακουργεί όταν διευθύνεται από χαλαρές συνειδήσεις προς σκοπούς ιδιοτελείς και αντικοινωνικούς.

Για να μπορή να κάνη το κακό, θα μπορή να κάνη και το καλό — αυτό λησμονούμε συνήθως όσοι, στην περίπτωση της Δημοσιογραφίας, βλέπομε μόνο τη μιαν όψη του νομίσματος. Όπως γίνεται κακός, έτσι έχει τη δύναμη να γίνη και καλός δάσκαλος της κοινωνίας ο δημοσιογράφος. Και τότε το έργο του (προσωπικό και υπεύθυνο, όπως είναι κατά κανόνα το παιδευτικό έργο) και σημασία έχει μεγάλη και διάρκεια. Μόνο που δεν φαίνεται — επειδή τυχαίνει να μην έχη υλικήν υπόσταση, όπως άλλα πνευματικά δημιουργήματα. Δεν φαίνεται, αλλά πηγαίνει βαθιά, γιατί γίνεται μέσα στις ψυχές των ανθρώπων. Αυτό μας το είπε, στη θαυμάσια γλώσσα του, ο Πλάτων: ο παιδαγωγός, ο μορφωτής, είναι κι’ αυτός, όπως κάθε δημιουργός, «εγκύμων την ψυχήν», εμφορημένος από ιδέες, αισθήματα, βλέψεις, και όταν συναντήση την ωραία ψυχή του νέου, αποθέτει σ’ αυτήν «α πάλαι εκύει», όσα από καιρό κουβαλούσε μέσα του. Αλλά κάνει και κάτι παραπάνω: γονιμοποιεί την ψυχή του νέου, για να δημιουργήση κ’ εκείνη με τη σειρά της «α ψυχή προσήκει και κυήσαι και τεκείν· τι ουν προσήκει; φρόνησίν τε και την άλλην αρετήν» (Συμπόσιον, 209a). Να λοιπόν τι μας μαθαίνει όποιος παιδεύει την ψυχή μας: να γεμίσωμε από φρόνηση και από άλλες αρετές, έτσι ώστε και μεις να τις χαρούμε και στους άλλους να τις μεταδώσωμε. «Φτιάχνει» τους ανθρώπους ο άξιος δημοσιογράφος, όπως ο άξιος δάσκαλος. (Έχετε ποτέ σκεφθή ότι το φτιάχνω γίνεται από το ευθειάζω: πελεκάω και ισιώνω, πλανίζω και ομαλύνω, ημερεύω ένα άγριο σανίδι;) Μικρό είναι το έργο τούτο, εφήμερο;