Space 2.0: Οι προκλήσεις της νέας γενιάς διαστημικών δραστηριοτήτων

Σκοπός της πρώτης αποστολής, η οποία βρίσκεται σε εξέλιξη, είναι η πλήρης δοκιμή των οχημάτων που προγραμματίζεται να μεταφέρουν σε επόμενη αποστολή το 2024 (Artemis II) ένα τετραμελές πλήρωμα αστροναυτών γύρω από τη Σελήνη, με στόχο την προσσελήνωση το 2025 (Artemis III) της πρώτης γυναίκας και του πρώτου αφροαμερικανού αστροναύτη. Οι ΗΠΑ, μισό αιώνα μετά την τελευταία αποστολή αστροναυτών στη Σελήνη («Απόλλων 17», Δεκέμβριος 1972), σχεδιάζουν να επιστρέψουν ξανά, με σκοπό, όπως αναφέρει και η αναθεωρημένη 1η Οδηγία για τη Διαστημική Πολιτική (Δεκέμβριος 2017), να ηγηθούν νέων πρωτοβουλιών για τη μακροπρόθεσμη εξερεύνηση και εκμετάλλευση της Σελήνης, με επακόλουθο στόχο την αποστολή πληρωμάτων στον Αρη και σε άλλους προορισμούς.

Προσδοκίες και ανησυχίες

Το Πρόγραμμα «Αρτεμις», που στηρίζεται στους ώμους του «Απόλλωνα», θέτει ως στρατηγικό στόχο την αναζωογόνηση της εγχώριας βιομηχανικής και ερευνητικής κοινότητας, η οποία αναμένεται να ξαναδώσει στην αμερικανική οικονομία την τεχνολογική υπεροχή που έχει ανάγκη. Πρόκειται για το διακύβευμα της νέας γενιάς επιστημόνων που διαθέτουν τη γνώση και την ικανότητα να ανοίξουν ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία της εξερεύνησης και εκμετάλλευσης του Διαστήματος. Ο στόχος αυτός πλαισιώνεται από τη θέσπιση σε εθνικό επίπεδο μονομερών κανόνων σχετικά με την εμπορική εκμετάλλευση των διαστημικών φυσικών πόρων ενώ ανοίγει τον δρόμο και για την πλήρη ιδιωτικοποίηση των διαστημικών δραστηριοτήτων σε τρεις τομείς: υποτροχιακός τουρισμός, επιτόπιες δραστηριότητες ανάκτησης φυσικών πόρων για τις ανάγκες των ζωτικών λειτουργιών των αποστολών και δραστηριότητες εξόρυξης ορυκτών πόρων.

Πέρα από τις τεχνολογικές προκλήσεις που καλείται η επιστημονική και βιομηχανική κοινότητα να αντιμετωπίσει, εμφανίζεται και ένα νέο σύνολο προκλήσεων ηθικής προέλευσης αυτή τη φορά, που συνδέονται με την τεχνολογική εξέλιξη και τις επιπτώσεις που ενδέχεται να έχει για τον άνθρωπο. Η ανησυχία αυτή σήμερα διαρθρώνεται σε δύο επίπεδα, εκ των οποίων το ένα αφορά το πρόβλημα της έγκαιρης θέσπισης νέων κανόνων για τη ρύθμιση των διαστημικών δραστηριοτήτων της νέας γενιάς, ένα πρόβλημα που αντανακλά το λεγόμενο «δίλημμα του Collingridge», ενώ το άλλο αφορά την πιθανότητα επανέναρξης μιας κούρσας εξοπλισμών μεταξύ των τεχνολογικά προηγμένων κρατών με στόχο την προστασία των «εθνικών» τους συμφερόντων που αρχίζουν να εκτείνονται λόγω της τεχνολογίας πλέον σε περιοχές πέραν των ορίων της μέχρι σήμερα εθνικής τους κυριαρχίας.

Βιώσιμη διαχείριση

Αν και είμαστε ακόμη μακριά από το να πραγματοποιηθεί μια ανθρώπινη αναπαραγωγή υπό συνθήκες ασφάλειας σε κάποια εγκατάσταση γύρω από τη Σελήνη ή στον Αρη, ή να εξορυχθεί μια οικονομικά σημαντική ποσότητα ορυκτών πόρων από κάποιον αστεροειδή και να μεταφερθεί στη Γη με σκοπό την εμπορική εκμετάλλευση από ιδιωτικούς φορείς, εντούτοις η τεχνολογία για την εξυπηρέτηση δορυφόρων σε τροχιά (On-orbit Servicing) ή την καταστροφή τους (Anti-satellite weapons) βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο, καθιστώντας αναγκαία μια ρύθμιση με στόχο όχι μόνο την ενίσχυση του υφιστάμενου καθεστώτος ασφάλειας στο Διάστημα αλλά ιδίως την επίτευξη μιας βιώσιμης διαχείρισης των διαστημικών δραστηριοτήτων προς όφελος όλων των χρηστών.

Μονομερείς πρωτοβουλίες

Σε διεθνές επίπεδο, και ιδίως σε διεθνή fora ή οργανισμούς όπως είναι η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τις Ειρηνικές Χρήσεις του Διαστήματος (UNCOPUOS), τα θέματα σχετικά με τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα των διαστημικών δραστηριοτήτων, όπως είναι τα διαστημικά απόβλητα (space debris), απασχολούν την ατζέντα των συζητήσεων, χωρίς ωστόσο να έχουν λάβει μέχρι σήμερα οι υιοθετούμενες πράξεις νομικά δεσμευτική ισχύ. Η ανησυχία που προκύπτει σχετικά σχετίζεται με το γεγονός πως εθνικές μονομερείς νομοθετικές πρωτοβουλίες, σαν αυτές που έλαβαν κράτη όπως οι ΗΠΑ (US Commercial Space Launch Competitiveness Act of 2015) ή το Λουξεμβούργο (Loi du 20 juillet 2017 sur l’exploration et l’utilisation des ressources de l’espace), δύναται να οδηγήσουν σε διαφορετικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις επί ζητημάτων όπως είναι η  εμπορική οικειοποίηση των διαστημικών ορυκτών πόρων, καθώς η Συμφωνία για τη Σελήνη του 1979, στο πλαίσιο της οποίας έγινε μια προσπάθεια για τη ρύθμισή τους, δεν έγινε αποδεκτή από τα κράτη και ιδίως από εκείνα που διαθέτουν την ικανότητα να αναπτύξουν τη σχετική τεχνολογία.

Παράλληλα με τα ανωτέρω, στο πλαίσιο του Προγράμματος «Αρτεμις», το οποίο αναπτύσσει η NASA μαζί με διεθνείς εταίρους, οι ΗΠΑ έχουν αναλάβει την πρωτοβουλία σύναψης διμερών συμβάσεων (Artemis Accords) με τρίτα κράτη με στόχο την ενίσχυση της συνεργασίας στον τομέα της εκμετάλλευσης του Διαστήματος και ιδίως της Σελήνης και των άλλων ουράνιων σωμάτων (συμπεριλαμβανομένου του Αρη, αστεροειδών και των σημείων Lagrange – σε ένα από τα οποία βρίσκεται και το νέο τηλεσκόπιο James Webb) διαμορφώνοντας μια νέα πραγματικότητα μεταξύ των συμβαλλομένων σε αυτές και των λοιπών κρατών με σημαντική παρουσία στο Διάστημα.

Τα εθνικά δεδομένα

Στη νέα πραγματικότητα που διαμορφώνουν οι εξελίξεις της δεύτερης γενιάς διαστημικών δραστηριοτήτων, η ελληνική κυβέρνηση οφείλει να επιδείξει την προσοχή που απαιτείται, εκπονώντας μια διακριτή Εθνική Διαστημική Στρατηγική, ώστε να δώσει τον ρόλο που αξίζει στο νεοσύστατο Ελληνικό Κέντρο Διαστήματος δημιουργώντας ταυτόχρονα και τις προϋποθέσεις για την περαιτέρω ενίσχυση της έρευνας προς όφελος και της εθνικής μας διαστημικής βιομηχανίας και άμυνας. Παρά τη σημαντική παρουσία της χώρας σε διεθνείς οργανισμούς και την αξιόλογη επιστημονική κοινότητα που διακρίνεται για το ερευνητικό της έργο διεθνώς, αλλά και τις προς τη σωστή κατεύθυνση πρωτοβουλίες του υπουργείου Ψηφιακής Διακυβέρνησης, το Διάστημα εξακολουθεί να μη βρίσκεται όσο ψηλά θα έπρεπε στις εθνικές προτεραιότητες, πράγμα που αποδεικνύεται και από την πρόσφατη ανακοίνωση της νέας γενιάς αστροναυτών της ESA, ανάμεσα στους οποίους δεν υπάρχει κάποιος Ελληνας, αν και κατάφερε να περάσει ελληνική υποψηφιότητα στο τελικό στάδιο επιλογής για πρώτη φορά στην ιστορία της χώρας.

*Ο κ. Γιάννης Τζιουράς είναι διδάκτορας της Νομικής στο ΑΠΘ και συμμετέχει στη διδασκαλία του μαθήματος «Εξερεύνηση και Εκμετάλλευση του Διαστήματος» του ΔΠΜΣ, «Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνίας: Δίκαιο και Πολιτική» του ΑΠΘ καθώς και του Ειδικού ΠΜΣ «Στρατηγικών Σπουδών» με την ΑΔΙΣΠΟ. Είναι ιδρυτής και νομικός σύμβουλος της Space Analytica.