«Lo Svitato» με Ντάριο Φο για πρώτη φορά στην Ελλάδα

Επιμέλεια: Τζένη Παπαγεωργίου

Μια ψηλόλιγνη φιγούρα, ένας μεταφορέας – «ρεπόρτερ» σε μια εφημερίδα, ένας άνθρωπος για όλες τις δουλειές, ένας αφελής τολμηρός κατεργάρης με αρκετά κότσια και φαντασία. Είναι ο Ντάριο Φο, το 1956, στο ρόλο του Αχιλλέα, στην ταινία «Lo Svitato» (Ο Περίεργος), του γνωστού νεορεαλιστή σκηνοθέτη Κάρλο Λιτσάνι.

Ο Ντάριο Φο, θεατρικός συγγραφέας, ευθυμογράφος, ηθοποιός, θεατρικός σκηνοθέτης και συνθέτης, ο οποίος τιμήθηκε με Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1997, πέθανε πρόσφατα (στις 13 Οκτωβρίου). Ο θάνατος του οφείλεται σε πνευμονία, 12 ημέρες αφότου είχε διακομιστεί σε νοσοκομείο του Μιλάνου.

Με αφορμή το θάνατό του, η ταινία «Lo Svitato» προβάλλεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα, από τις 20 Οκτωβρίου, σε διανομή New Star. Είναι βασισμένη σε κείμενό του Ντάριο Φο και θεωρείται προπομπός του είδους της μεγάλης ιταλικής κωμωδίας της δεκαετίας του ’60.

Στην ταινία- που τείνει προς το κινηματογραφικό είδος του μπουρλέσκ -πρωταγωνιστούν ο ίδιος και η σύζυγός του Φράνκα Ράμε και είναι η πρώτη κινηματογραφική ταινία που εμφανίζονται από κοινού. Η εκκεντρική κωμωδία κάνει καυστική κριτική της ιταλικής κοινωνίας, μιας κωμικής κατάστασης βγαλμένης από την Commedia dell’arte, με αρκετή υπερβολή και ασυνήθιστα γεγονότα. Είναι μια ταινία ντοκουμέντο μιας περιόδου αναζήτησης, ενδιάμεσα στα δυο κινήματα του μοντερνισμού, του μεταπολεμικού νεορεαλισμού και της πρωτοπορίας της δεκαετίας του ’60, όταν η Ιταλία αλλάζει. Πολλοί μεταναστεύουν από την ύπαιθρο και από το νότο για να εργαστούν στα εργοστάσια και η πόλη μεταμορφώνεται, με πολλές και τεράστιες πολυκατοικίες υπό κατασκευή. Είναι μια πικρή γεύση από τον ψεύτικο αμερικάνικο ρυθμό ζωής, λίγο κωμική και λίγο ειρωνική σαν μια ταινία δράσης.

Για να το πετύχει αυτό, ο Κάρλο Λιτσάνι χρησιμοποιεί έναν πολύ νεαρό τότε, τον «εκκεντρικό» Ντάριο Φο, στο ρόλο του Αχιλλέα, που θέλει να γίνει δημοσιογράφος, αλλά είναι πολύ αφελής για να είναι μέρος αυτής της διαδικασίας. Στην ουσία ο Λιτσάνι κάνει μια καυστική κριτική της κοινωνίας, χρησιμοποιώντας την Ιλιάδα του Ομήρου, για να διακωμωδήσει το ερωτικό τρίγωνο και την ερωτική αποτυχία του Αχιλλέα.

Ο Αχιλλέας που ονειρεύεται να γίνει δημοσιογράφος, αποφασίζει να κάνει το όνειρό του πραγματικότητα, όταν ο φίλος του Τζιτζί, ένας επιχειρηματίας, επικαλείται την ευστροφία του για να τον κατευθύνει ώστε να προετοιμάσουν από κοινού μια μεγάλη κλοπή, την οποία πρώτος αυτός θα ανακοινώσει σαν είδηση στην εφημερίδα. Ο στόχος είναι να απαγάγουν καθαρόαιμα σκυλιά και να τα αντικαταστήσουν με μπάσταρδα. Τελικά τα πράγματα παίρνουν άλλη τροπή. Τα σκυλιά δεν είναι εκεί και ως εκ τούτου καταρρέει το σχέδιο. Ωστόσο, ο Τζιτζί εκμεταλλεύεται όλη την κατάσταση και φεύγει με την Ελένη, την παλιά αγάπη του Αχιλλέα. Ο αφελής Αχιλλέας επιστρέφει στη συνηθισμένη και άθλια πραγματικότητά του. Θα βρει παρηγοριά στην αγκαλιά της Νταϊάνα, που τον αγαπά για κάποιο χρονικό διάστημα.

«Δεν είμαι το προϊόν της εταιρείας, είμαι αυτοδίδακτος» λέει κάποια στιγμή ο πρωταγωνιστής: είναι ένα ωραίο εύρημα – που λέει πολλά για την αναζήτηση της αυτοεκτίμησης.

Βασικοί σταθμοί της ζωής του Ντάριο Φο

1926: Γεννήθηκε στο Λεγκιούνο – Σαντζιάνο, στην επαρχία του Βαρέζε, κοντά στην ανατολική πλευρά της Λάγκο Ματζιόρε. Γιος διευθυντή των ιταλικών σιδηροδρόμων, ο οποίος ήταν επίσης ερασιτέχνης ηθοποιός και σοσιαλιστής, ακολουθούσε τον πατέρα του στις συχνές μεταθέσεις του. Από τη γιαγιά του και από Λομβαρδούς ψαράδες λέγεται ότι μυήθηκε στην τέχνη της διήγησης.

1940: Μετακόμισε στο Μιλάνο για να σπουδάσει αρχιτεκτονική αλλά ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος τού χάλασε τα σχέδια. Η οικογένειά του πήρε μέρος στην αντιφασιστικό αγώνα και λέγεται πως βοηθούσε τον πατέρα του να φυγαδεύει πρόσφυγες και στρατιώτες των Συμμάχων στην Ελβετία. Κοντά στο τέλος του πολέμου, στρατολογήθηκε στο στρατό της Δημοκρατίας του Σαλό, αλλά δραπέτευσε και κατάφερε να κρυφτεί για το υπόλοιπο του πολέμου. Έπειτα, συνέχισε τις σπουδές αρχιτεκτονικής στο Μιλάνο. Εκεί αναμείχθηκε με τα μικρά θέατρα (teatri piccoli), στα οποία άρχισε να παρουσιάζει τους αυτοσχέδιους μονολόγους του.

1950: άρχισε να εργάζεται στο θέατρο του Φράνκο Παρέντι, και σταδιακά εγκατέλειψε την εργασία του ως βοηθός αρχιτέκτονα.

1951: Συναντά τη Φράνκα Ράμε, γόνο θεατρικής οικογένειας και παντρεύονται το 1955. Στο μεταξύ δούλεψε στο εθνικό ραδιόφωνο, παρουσιάζοντας 18 σατιρικούς μονολόγους, οι οποίοι σκανδάλισαν τις αρχές που ακύρωσαν την εκπομπή.

1953: Γράφει και σκηνοθετεί το σατιρικό έργο «Δάχτυλο στο μάτι» (Il dito nell’occhio) που
έτυχε θερμής υποδοχής από το κοινό αλλά για άλλη μια φορά προκάλεσε την κυβέρνηση και την εκκλησία.

1956: Το ζευγάρι έπαιξαν μαζί στην ταινία του Λιτσάνι «Ο περίεργος» (Lo svitato).

1959: Ιδρύουν τη θεατρική ομάδα Ντάριο Φο – Φράνκα Ράμε. Εκείνος έγραφε πια σενάρια, έπαιζε, σκηνοθετούσε, και σχεδίαζε τα κουστούμια και τα σκηνικά ενώ η Ράμε ανέλαβε τις διοικητικές δουλειές. Η ομάδα έκανε πρεμιέρα στο Μικρό Θέατρο και μετά άρχισε, για πρώτη φορά, τις ετήσιες τουρνέ σε ολόκληρη την Ιταλία.

1960: Κερδίζουν την εθνική αναγνώριση με το «Οι Αρχάγγελοι δεν Παίζουν Φλίπερ» στο θέατρο Οντεόν του Μιλάνο.

1962: Ο Φο γράφει και σκηνοθετεί την εκπομπή «Καντσονίσιμα» στη RAI. Χρησιμοποιεί το σόου για να περιγράψει τη ζωή των απλών ανθρώπων και γρήγορα γίνεται επιτυχία. Ένα επεισόδιο για ένα δημοσιογράφο που σκοτώθηκε από τη Μαφία, προκαλεί απειλές κατά της ζωής τους και μπαίνουν κάτω από αστυνομική προστασία. Φεύγουν απ την εκπομπή, όταν η RAI λογοκρίνει το πρόγραμμα. Η εμφάνισή τους στη RAI απαγορεύεται για τα επόμενα 15 χρόνια. Συνεχίζουν να παίζουν στο Οντεόν. Το έργο τους για τον Χριστόφορο Κολόμβο ενοχλεί ακροδεξιές ομάδες και προκαλεί βίαιες επιθέσεις. Το ιταλικό κομουνιστικό κόμμα τους προμηθεύει σωματοφύλακες.

1967: Το La Signora e da buttare είχε σχόλια για τον πόλεμο του Βιετνάμ, τον Λη Χάρβεϊ Όσβαλντ και τη δολοφονία του Κένεντι. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ το θεώρησε ασέβεια προς τον πρόεδρο Τζόνσον, και δυσκόλεψε τον Φο να βγάλει αμερικανική βίζα επί πολλά χρόνια.

1968: Ιδρύουν τη θεατρική κολεκτίβα Νέα Σκηνή (Associazione Nuova Scena) με κινούμενες σκηνές θεάτρου. Στο Μιλάνο μετατρέπουν ένα εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο σε θέατρο.
Διαμαρτυρόμενος για τη συντριβή της Άνοιξης της Πράγας, ο Φο αφαίρεσε τα δικαιώματα που απαιτούνταν για να παιχτούν τα έργα του στην Τσεχοσλοβακία και αρνήθηκε να δεχτεί τη λογοκρισία των Σοβιετικών λογοκριτών. Οι παραγωγές έργων του στο Ανατολικό μπλοκ σταματούν.

1969: Παρουσιάζει για πρώτη φορά το Μίστερο Μπούφο, ένα θεατρικό έργο μονολόγων, βασισμένο στη μίξη μεσαιωνικών έργων και τοπικών προβλημάτων, με μεγάλη απήχηση στο κοινό και το οποίο θεωρείται η ιδρυτική στιγμή αυτού που οι Ιταλοί αποκαλούν «αφηγηματικό θέατρο» teatro di narrazione, ένα θέατρο παρόμοιο με το λαϊκό παραμύθι.

1970: Αφήνουν τη Νέα Σκηνή λόγω πολιτικών διαφορών. Ξεκινούν την τρίτη τους θεατρική ομάδα, Collettivo Teatrale La Comune, όπου παρήγαγαν έργα βασισμένα στον αυτοσχεδιασμό για τα σύγχρονα προβλήματα με πολλές αναθεωρήσεις. Ο Τυχαίος Θάνατος ενός Αναρχικού (1970) ασκούσε κριτική στην κατάχρηση εξουσίας του συστήματος δικαιοσύνης και γράφτηκε με αφορμή μια τρομοκρατική επίθεση από ακροδεξιούς στην Εθνική Αγροτική Τράπεζα (Banca Nazionale dell’Agricoltura) στο Μιλάνο.

1971 ως 1985: Το Φενταγίν (1971) ήταν ένα θεατρικό έργο για την ασταθή κατάσταση στα παλαιστινιακά εδάφη και οι ηθοποιοί αποτελούνταν από πραγματικά στελέχη της PLO.
Η θεατρική ομάδα δώρισε μέρος των εισπράξεών της για την υποστήριξη απεργιών των ιταλικών συνδικαλιστικών οργανώσεων. Το 1973 η ομάδα μετακομίζει στο Σινεμά Ροσίνι στο Μιλάνο. Όταν ο Ντάριο Φο άσκησε κριτική στην αστυνομία σε ένα από τα έργα του, ακολούθησαν αστυνομικές επιδρομές και η λογοκρισία αυξήθηκε. Στις 8 Μαρτίου, μια νεοφασιστική ομάδα απήγαγε τη Φράνκα Ράμε, βασανίζοντάς την και βιάζοντας την. Η Ράμε επέστρεψε στη σκηνή μετά από δύο μήνες με νέους αντιφασιστικούς μονολόγους.

1974: Το έργο του Δεν πληρώνω! Δεν πληρώνω! ήταν μια φάρσα για το κίνημα αυτοδιαχείρισης, όπου γυναίκες (και άντρες) έπαιρναν ό,τι ήθελαν από την αγορά, πληρώνοντας μόνο ό,τι μπορούσαν.

1975: Γράφει το Φανφάνι ράπιτο (Fanfani rapito) προς υποστήριξη ενός δημοψηφίσματος υπέρ της νομιμοποίησης της έκτρωσης. Τον ίδιο χρόνο επισκέφτηκαν με τη Ράμε την Κίνα και προτάθηκε για το βραβείο Νόμπελ για πρώτη φορά.

1976: Ο νέος διευθυντής της RAI προσκαλεί τον σεναριογράφο να κάνει ένα καινούριο πρόγραμμα, Το Θέατρο του Ντάριο (Il Teatro di Dario). Εντούτοις, όταν η δεύτερη έκδοση του Μίστερο Μπούφο παρουσιάζεται στην τηλεόραση το 1977, το Βατικανό το θεωρεί βλάσφημο και οι Ιταλοί ακροδεξιοί άρχισαν να γκρινιάζουν ξανά. Παρ’ όλα αυτά, η Φράνκα Ράμε, έλαβε το βραβείο IDI ως καλύτερη τηλεοπτική ηθοποιός.

1978: Τρίτη έκδοση του Μίστερο Μπούφο. Ο Ντάριο Φο ξαναγράφει και σκηνοθετεί το Η Ιστορία ενός Στρατιώτη (La storia di un soldato), βασισμένο σε μια όπερα του Στραβίνσκι. Αργότερα διασκευάζει, επίσης, όπερες του Ροσίνι. Γράφει κι ένα έργο για το θάνατο του Άλντο Μόρο, το οποίο ποτέ δεν παίχτηκε δημόσια.

1980: Ο Ντάριο Φο και η οικογένεια του βρίσκουν ένα νέο καταφύγιο, το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Αλκατράζ, στους λόφους κοντά στο Γκούμπιο και την Περούτζια και αγοράζουν την κοιλάδα κομμάτι – κομμάτι.

1984: Το υπουργείο εξωτερικών των ΗΠΑ εγκρίνει επιτέλους μια βίζα έξι ημερών ώστε να πάρουν μέρος στο Φεστιβάλ Ιταλικού Θεάτρου στη Νέα Υόρκη.

1985: Τους παραχωρήθηκε ακόμη μία βίζα και έπαιξαν στο πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, στο Κέντρο του Κένεντι στην Ουάσινγκτον, στο Θέατρο των Εθνών στη Βαλτιμόρη και στο θέατρο Τζόυς της Νέας Υόρκης.

1989: Ο Φο έγραψε το Γράμμα απ’ την Κίνα (Lettera dalla Cina) σε διαμαρτυρία για τη σφαγή στην πλατεία Τιενανμέν. Τον ίδιο χρόνο ήταν ο πρώτος Ιταλός που σκηνοθέτησε στην Κομεντί Φρανσέζ (Comedie Francaise).

1997: Τού απονεμήθηκε το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας.

17 Ιουλίου του 1995: Παθαίνει εγκεφαλικό επεισόδιο και χάνει σχεδόν την όρασή του. Η Ράμε τον αντικατέστησε στις παραγωγές για ένα διάστημα. Εκείνος ανένηψε σε ένα χρόνο.

2006: Υποψήφιος για δήμαρχος του Μιλάνο, της πιο σημαντικής, οικονομικά πόλης της Ιταλίας. Παίρνει πάνω από το 20% των ψήφων, υποστηριζόμενος από την Κομουνιστική Επανίδρυση.

Στα έργα του είχε ασκήσει κριτική, μεταξύ των άλλων, στην πολιτική της Καθολικής εκκλησίας για τις αμβλώσεις, τις πολιτικές δολοφονίες, το οργανωμένο έγκλημα, την πολιτική διαφθορά και το Μεσανατολικό. Έχουν μεταφραστεί σε 30 γλώσσες.

Εργογραφία
• Δάχτυλο στο μάτι (Il dito nell’occhio, 1953)
• Οι Αρχάγγελοι δεν Παίζουν Φλίπερ (Gli arcangeli non giocano a flipper, 1959)
• Είχε δυο Πιστόλια (με Άσπρα και Μαύρα Μάτια) (Aveva due pistole dagli occhi bianchi e neri, 1960)
• Αυτός που Κλέβει ένα Πόδι Έχει Τύχη στην Αγάπη (Chi ruba un piede è fortunato in amore, 1961
• H Mεγάλη Παντομίμα (Grande pantomime con bandiere e pupazzi piccolo I medi), 1968
• Μίστερο Μπούφο (Mistero Buffo, 1969)
• Ο Εργάτης Ξέρει 300 Λέξεις το Αφεντικό 1000, Γι’ αυτό Είναι Αφεντικό (L’operaio conosce 300 parole il padrone 1000 per queato lui e il padrone, 1969)
• Ο Τυχαίος Θάνατος ενός Αναρχικού (Morte accidentale di un anarchico, 1970)
• Φενταγίν (Fedayin, 1971)
• Δεν Πληρώνω! Δεν Πληρώνω! (Non si paga, non si paga!, 1974)
• Η Μαριχουάνα της Μαμάς Είναι πιο Γλυκιά (La marijuana della mamma è la piu bella, 1976)
• Όλο Σπίτι, Κρεβάτι κι Εκκλησία (Tutti casa letto e chiesa, 1977)
• Η Ιστορία μιας Τίγρης κι Άλλες Ιστορίες (Storia della tigre et altre storie, 1978)
• Η Όπερα του Ζητιάνου, (L’opera dello sghignazzo, 1981)
• Μια Μάνα (Una madre, 1982)
• Το Ανοιχτό Ζευγάρι (Coppio aperta, 1983)
• Ελισάβετ: Γυναίκα Κατά Λάθος (Quasi per caso una donna: Elisabetta, 1984)
• Το Ημερολόγιο της Εύας (Diario di Eva, 1984)
• Ένας Ήταν Γυμνός κι ο Άλλος Φόραγε Φράκο (L´uomo nudo e l´uomo in frak, 1985)
• Ο Πάπας και η Μάγισσα (Il papa e la strega, 1989)
• Ο Ανώμαλος Δικέφαλος (L’anomalo Bicefalo, 2003)

entertainment.in.gr